Республикада май 1-ден июнь 10-га чедир тарылга ажылдары үргүлчүлээр. Картофель болгаш ногаа аймаан май 10-дан июнь 20-ге чедир олуртур. Ук ажылдарже 1 муң ажыг көдээ ажыл-агый техниказын болгаш чогуур дериг-херекселди хаара тудары көрдүнген. Бо чылын тараа шөлдерин алды хууга, азы 39 муң гектар чедир улгаттырар. Суггаттыг черлерниң шөлдерин калбартып тургаш, арбын дүжүттү ажаап, ону кадагалап арттырып алырынче улуг кичээнгейни салыр.
Республиканың 2025 чылда социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң программазы езугаар көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге 13,3 муң тонна тараа, 32,7 муң тонна картофель, 6,3 муң тонна ногаа аймаан белеткээр сорулга салдынган.
Янзы-бүрү үнүштерден продукцияны арбыдадыры-биле аңгы-аңгы культураларны тарыыр тускай планны тургускан. Ниити тарылга шөлү 43,2 муң гектар болур. Эрткен чылын 36,7 муң га турган.
2024 чылда часкы тарылганы 33,7 гектар хемчээлдиг шөлдерге чоруткан. Бо чылын дүжүт элбек болур ужурлуг, чүге дизе 37 га хемчээлдиг шөлдерге үнүштерни олуртур. Часкы тарылга 10,1 муң га (27 хуу) суггарылгалыг черлерге болур;
тараа шөлү 11,3 муң гектар, 2024 чылга деңнээрге 43 хуу хөй;
мал чеми – 22,5 муң га, ооң иштинден 6,7 муң гектары суггарылгалыг. Мал чеминиң культураларында бир чылдыг оъттар 87 хуу азы 19,61 муң га, а хөй чылдыг оъттар 12,8 хуу азы 2,88 муң гектар;
картофельди 2,85 муң га черге тарыыр, эрткен чылга деңнээрге, 200 хуу көвей;
ногаа аймаанга 0,45 муң га чер көрдүнген. 2024 чылда 0,24 муң га девискээрден дүжүттү алган.
Үрезиннер курлавыры
Тараа болгаш мал чеминге ажыглаар культуралар тарыыр ажылдарынга 84,45 сая рубльди үндүрген. Ооң-биле 4,98 муң тонна үрезиннер саттынган.
- тараа үрезиннери – 2,04 муң тонна, 27,93 сая рубль өртектиг;
- мал чеминиң үрезиннери– 2,94 муң тонна. Үнези 56,53 сая рубль.
Республиканың ажыл-агыйларында 0,5 муң тонна (үрезинниң ниити хереглелиниң 10 хуузу) бар. Ынчап кээрге, немелде 4,48 муң тонна үрезин негеттинип турар (ниити хереглелдиң 90 хуузу).
Кожа-хелбээ регионнарда үрезин бүдүрүкчүлеринден садып алыр үрезиннерниң хемчээлдерин тодараткан. 4,21 муң тонна (хереглээн хемчээлдиң 94 хуузу) тараа-биле болгаш мал чеминиң культураларының үрезиннерин хандырарынга кожалар белен болганнар.
Республикага ниити тарылга ажылдарын чорудар мурнунда, апрель ортаа үезинде черни белеткеп эгелээн. Ниитизи-биле 659 га черде тарылганы кылган.
Картофельди арбыдадыр тарыыр
Тыва бодун картофель болгаш чугула ногаа аймаа-биле долузу-биле хандырып алырынга өрегелерни хаара тудуп алыры чугула деп республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының тускай мергежилдиглери санаан. Бөгүнде норма езугаар чылда бир кижиге 90 кил картофель херек болза, республика чүгле 47,7 килди өстүрүп турар. Амгы үеде республика курлавырында 2,6 муң тонна бар. Ниити хереглелдиң 47 хуузу болуп турар. 5,6 муң тонна картофель үрезини четпес. Республиканың бодунуң үрезиннериниң эвээжээн кол чылдагааны — 3 чыл улай кааңнаашкынныг чайлар болган. Немей 84,1 сая рубльге 3 муң тонна картофель үрезиннери хереглеттинип турар. Ону тус черлерниң шынзылга бижиктерлиг тарыкчылары хандырар. Ынчангаш олар-биле чонну картофель үрезини-биле хандырар керээлерни чарган. 56 сайгарлыкчы үрезиннер садар пунктуларны организастаар, ук хемчег картошка үрезиннериниң хереглелин 100 хуу хандырар ужурлуг.
Бо чылын Тывада картофель болгаш ногаа аймаан тарыыр ажыл-агыйларга деткимче фондузун ийи катап улгаттырган. Ол дузаламчыны алырда, ажыл-биле бодун хандыртынган кылдыр бүрүткедир ужурлуг. Оон аңгыда, бедик көргүзүглерлиг, чаагай дүжүт алыр дээш чемишчидилге болгаш өске-даа хемчеглерни ажыглап турар ажыл-агыйлар шилилдени мурнады эртер.
Тываның Баштыңы картофель болгаш ногаа аймаан тарыырынче өг-бүлелерни хаара тудары-биле «Өг-бүлениң шыгжамыры» төлевилелди эгелээн. Владислав Ховалыг Дээди Хуралга Айыткалында ол дугайында чарлаан. Эрткен чылга деңнээрге, бо удаа деткимчеже көрдүнген акша-хөреңги дөрт катап хөй– 5,6 сая рубль. Ногаа аймаан тарыыр өске ажыл-агыйларга дуза кылдыр бюджетте 700 муң хире рубльди тускайлаан.
Баш бурунгаар санаашкыннардан алырга, төлевилел чорудуу-биле 88,4 гектар шөлге картофельди тарып, оон эвээш дизе 660 тонна дүжүттү алыры планнаттынган.
Республиканың эрге-чагыргазы «Өг-бүлениң шыгжамыры» төлевилели чурттакчыларны огород ажылынче элээн хаара тударынга идегеп турар. Тывада 53 муң өрегеден чүгле 36 муңу ногаа тарып турар болза, 16,8 муң өг-бүлениң участоктарында чүү-даа чок, чашпан дола берген.
Минералдыг чемишчидилге
0,83 муң тонна минералдыг чемишчидилгени садып алыры планнаттынган. Ооң өртээ 59,6 сая рубль. Ажыл-агыйлар ук планның 73 хуузун күүседир болган. Оларның-биле 21 сая рубльге керээлерни чарган.
Суггарылга системалары
Бо чылын 2 суггарылга системазынче федералдыг бюджеттен 36,83 сая рубльди тускайлаан. Суггаттыг черлерниң шөлдерин калбартып тургаш, арбын дүжүттү ажаап, ону кадагалап арттырып алырынче улуг кичээнгейни салып турар. Ынчангаш Барлык биле Алаш бугаларын катап тургузарынче акша-хөреңгини үндүрүп турар.
Бо суггарылга системалыг черлерге 483 га шөлге мал чиир культураларны болгаш картофельди тарыыры планнаттынган.
Көдээ ажыл-агый техниказы-биле хандырылга
Бо чылын 1036 көдээ ажыл-агый техниказын часкы хову ажылдарынга ажыглаар. Эрткен чылга деңнээрге, барык 100 техника көвей болуп турар.
Көдээ ишчилерниң аразында эң бүзүрелдиг кылдыр санаттынып турар техника Минскиге бүдүрген тракторлар. Ук техниканың 524 хевири хову, шөлдерде ажылдап эгелепкен.
Күрүнениң техниктиг хайгаарал эргелели амгы үеде Тожу болгаш Бии-Хем кожууннарында аңгы-аңгы хевирлерлиг техниканың хыналдазын уламчылап турар. Шупту дериг-херексел эки байдалдыг болур ужурлуг. Ук хемчег ажылдарның график езугаар үе-шаанда албан доостурунуң барымдаазы.
Ынча хөй техникага кывар-чаар материалдар херек. Республикага ниитизи-биле 82,8 сая рубльге 1,13 муң тонна кывар-чаар материалдар хереглеттинип турар. Рынокта кывар-чаар чүүлдерниң ортумак өртээ 1 литрде 80 рубль, өртектер өспезинге көдээ ишчилер идегеп турарлар.
Көдээ ажыл-агый культураларының камгаладылгазы
Көдээ ишчилер кызып тарылга ажылдарын чорудуп алырга-даа, агаар-бойдустан база эң-не хамааржыр. Ооң мурнунда чылдарда кааңнаашкынның салдары уттундурбас болуп артып калган. Ынчангаш баш удур хемчеглерни чорудары чугула.
Тываның Баштыңы тарылга үезиниң «орук картазын» күүседир элээн каш даалгаларга атты салган. Владислав Ховалыг ажылдың хуусааларын сагыырынче, ол ышкаш үрезин камгаладылгазынче онза кичээнгейни углаан. Чер ажылынга таарымча чок девискээрге хамааржыр Тывада ажыл-агыйларны баш бурунгаар көрдүнмээн байдалдардан болгаш чидириглерден камгалаарының чугула аргазы ол. Оон аңгыда, эки арга-дуржулга бар: 2024 чылда дөрт ажыл-агый камгаладылгадан ниитизи-биле 2,5 сая рубль компенсацияны алган. Бо удаа камгаладылга планы 1,2 муң гектар, ону боттандырары-биле 0,48 сая рубль көрдүнген. Үрезин камгаладылгазын дүрүмнерге дүүштүр тарылга доостурга, 15 хонук дургузунда кылыр.
Олча ОНДАР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1