Тыва чечен чогаалдың тургустунарының эгезинде-ле аныяк тыва авторларныӊ өзүлдезинге литература бөлгүмнери улуг дузаны чедирген. Чогаалчы С.А. Сарыг-оолдуӊ сактыышкынындан алырга, 1933 чылда «Шынныӊ» редакциязынга ук солуннуӊ чөвүлекчизи И. Лебедевтиӊ, 1936 чылда «Хостуг арат» солуннуӊ редакциязыныӊ чанынга А. Пальмбахтың чогаал бөлгүмнери ажылдап эгелээн. Ук бөлгүмнерниӊ киржикчилери авторлар бижээн чогаалдарын сайгарып өөренип, чогаал теориязы-биле таныжып турганнар. Бистиң улуг чогаалчыларывыс С. Пюрбю, Л. Чадамба, С. Сүрүң-оол, Ю. Кюнзегеш, М. Кенин-Лопсан, О. Сувакпит болгаш өскелер-даа чогаадыкчы арга-мергежили өзүп келген.
Аныяк авторларныӊ чогаадыкчы өзүлдезинге О. Саган-оолдуӊ «Уран чогаал ажылы» (1936) база С. Пюрбюнүӊ «Аныяк чогаалчыларга дуза» (1938) деп ажылдары улуг идигни берген.
1970 чылдарныӊ ортан үезинде «Тываныӊ аныяктары» солуннуӊ редакциязыныӊ чанынга Комсомол шаӊналыныӊ лауреады чогаалчы Салим Сүрүӊ-оолдуӊ удуртулгазы-биле «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкыны ажылдап эгелээн. Ооӊ ажылынга 40 ажыг аныяк авторлар киржип, чогаадыкчы хөөннери хөнүккен. Олар дээрге Артык Ховалыг, Марит Хайдып, Лидия Иргит, Василий Хомушку, Антон Үержаа, Мария Күжүгет, Борис Казырыкпай, Сайлыкмаа Комбу, Артур Хертек болгаш өскелер-даа.
«Дамырак»-биле чергелештир орус дылга чогаал бижиирин шенеп чоруур аныяк авторларныӊ «Исток» деп чечен чогаал каттыжыышкыны «Тувинская правда» солуннуӊ чанынга тургустунган. Удуртур ажылды шүлүкчү Светлана Козлова хүлээнип алган. Бо каттыжыышкынга чүгле Кызылдан эвес, а кожууннардан орус дылда бижип чоруур авторлар база катчы берген. Үре-түӊнелдиг ажылдаан соонда, шылгараан авторлар көстүп, тыва чогаалчыларныӊ одуруунга чыскаалыпкан. Оларга Юрий Вотяков, Галина Принцева, Эмма Цаллагова, Игорь Иргит, Саяна Өндүр болгаш өскелер-даа хамааржыр.
Эрткен вектиӊ сезен чылдарыныӊ эгезинде чечен чогаал каттыжыышкыннарыныӊ саны немежип, чаа-чаа бөлгүмнер удаа-дараа тургустунгулаан. Чижээлээрге, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга болгаш Мөӊгүн-Тайга кожууннарга тургустунгулаан. Кожууннарга чечен чогаал каттыжыышкыннарыныӊ тургустунарынга ынчангы Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чери дорту-биле киржип, буянныг ажылды башкарып турган.
1982 чылда Салим Сүрүӊ-оол чогаалчы төрээн чери Барыын-Хемчикке баргаш, «Мажалык» деп чечен чогаал каттыжыышкынын тургускан. Баштайгы удуртукчузу шүлүкчү Чкалов Мандыынчы. Ол чогаал бөлгүмү бо хүннерге чедир ажылдап келген. Аӊаа билдингир чогаалчылар бактаап кирип-даа, ажылын удуртуп-даа турган. Оларга Чкалов Мандыынчы, Шаӊгыр-оол Куулар, Игорь Иргит, Василий Хомушку, Маадыр-оол Ховалыг, Алексей Бегзин-оол, Мария Күжүгет, Лидия Ооржак, Сергей Күжүгет, Сайлык Монгуш, Эльза Ооржак болгаш өскелер-даа хамааржыр.
2000 чылдарның эгезинде Ак-Довурак хоорайга «Өлчей ыры» деп чечен чогаал бөлгүмү М. Күжүгеттиң удуртулгазы-биле кезек када ажылдап турган. Ооң кежигүннери Светлана Байыр-оол, Светлана Балчыр, Зоя Күнзек болгаш өске-даа чечен-мерген херээжен шүлүкчүлер. Бо бөлгүм чоорту Барыын-Хемчиктиң «Мажалыкка» каттышкан. Юбилейлиг чылын демдеглеп турар хоочун каттыжыышкын «Мажалыкты» амгы үеде Орлан Кара-Сал шудургу удуртуп турарын демдеглээр апаар. Ук каттыжыышкындан ат-сураглыг чогаалчылар үнгенинден аңгыда, Аржаан Ооржак, Аяна Адыгаева болгаш өскелерниң-даа аттары чонга билдингир апарган. «Мажалыктыӊ» кежигүннериниң чогаалдарының чыынды ному 1998 чылда чырыкче үнген, а кежигүннериниӊ үндүрген номнары республиканыӊ ном саӊнарында шагда-ла туружун ээлей берген.
«Мөңгүлек» чечен чогаал, ыры-хөгжүм каттыжыышкыны республикада билдингир, ады-сураа шагда-ла алгаан. Келир чылын юбилейин демдеглээр. Бо каттыжыышкынны Александр Даржай чогаалчы тургускан. Каң-оол Чүлдүм, Сарыг-оол Салчак, Багай-оол Барба, Борис Чамбыт, Адаш Иргит, Чечекмаа Саая дээн ышкаш баштайгы хоочуннарга улаштыр Тараа Оссур, Светлана Самбый-оол, Көк-оол Салчак, Седип-оол Иргит чогаадыкчы сеткил-хөөнү часты берген. Бөлгүмге аныяк авторлар немешкен, хоочун библиотекарь, шүлүкчү Наталья Пенеевна Салчак амгы үеде ону шудургу удуртуп турар. Кысказы-биле чугаалаарга, «Мөңгүлектиң» меңгилиг бажы улам чайынналы берген.
Мөңгүн-Тайга кожуунга «Меңги чечээ» чечен чогаал каттыжыышкынын сезен чылдарда Молдурга Салчак тургускаш, хөй чылда удуртуп, аныяк авторларның өзеринге улуг үлүг-хуузун киирген. Борис Казырыкпай, Зоя Донгак, Аңчы-оол Хомушку, Жанна Салчак, Муза Салчак, Айлаң Кыргыс – баштайгы киржикчилери ол. Молдурга Салчак башкының уштап-баштап каан ажылын амгы үениң аныяктары улаштыр сайзырадыры чугула.
Эрткен вектиң 70-80 чылдарында республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга бөлгүмнер, каттыжыышкыннар тургустунуп, чечен сөске сонуургалдыг улусту хаара тудуп турганы көскү: Сүт-Хөлге «Хемчик», «Анай-хаак», Чаа-Хөлге «Чаа-Хөлдүң айдыңында», Каа-Хемге «Каа-Хемниң чалгыглары», Эрзинге «Сенгилен», Тес-Хемге «Тестиң чалгыглары»…
Сүт-Хөлдүӊ Суг-Аксынга «Хемчик» деп чечен чогаал бөлгүмү ажылдап эгелээш, элээн хөй авторларныӊ чечен чогаалче оруун ажыткан. Каӊ-оол Ондар, Чаӊ-оол Ондар, Азыранды Ондар, Бавуужап Ондарныӊ аттары удаа-дараа дыӊналып, үнү хөнүй берген. Бо чогаалчылар ылаӊгыя уруглар чогаалын сайзырадырынга үлүг-хуузун кииргени-биле онзагай.
Кызыл хоорайга Э. Мижиттиң удуртканы «Чалгыг» студиязы бодунуң үезинде диңмиреп турган: Леонид Каң-оол, Мерген Хомушку, Куптус Куулар, Меңги Ооржак, Шолбан Монгуш, Алимаа Херел, Ангелина Соян, Долчаңмаа Шүңней дээш өскелер-даа. Оларның аразындан Меңги Ооржак Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге чедир өскен.
2000 чылда Тываның күрүне университединге С. Комбунуң удуртулгазы-биле «Алаңтос» чечен чогаал каттыжыышкыны тургустунган. Ук каттыжыышкындан Эрик Норбу, Тайгана Очур олар номчукчуларга билдингир авторлар.
2005 чылда ол-ла өөредилге черинге Сорунза аттыг чечен чогаал каттыжыышкыны тургустунган. Амгы үеде ук каттыжыышкын Литературлуг музейниң чанында ажылдап турар. «Сорунзажы» Ирина Шаваровна Монгуш 87 харлыында «Чаяалгалыг Хемчик, Тезим» деп шүлүктер чыындызын үндүрүп алганы солун. Ук каттыжыышкындан Шончалай Мааты-оол, Кежик Коңзай, Эрес Кол Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери апаргылаан.
Школаларда чечен чогаал бөлгүмнери хөй. Чижээлээрге, Улуг-Хемниң Ийи-Талга «Сорунзаның сорунзазы» деп бөлгүмнү Екатерина Саая удуртуп турган. Ук бөлгүмден Саргылана Саая ылгалып үнгеш, амгы үеде үре-түңнелдиг ажылдап чоруур.
Бай-Тайганың Бай-Тал школазынга «Көсчүгеш» деп бөлгүм дыка хөй чылдарда ажылдап келген. Ооң «чаштанчыларының» бирээ- зи – эртемден, шүлүкчү башкы Айлаңмаа Хертек (Соян).
Кызылдың 9 дугаар гимназиязында “Саянның чаңгызы” чечен-мергеннер клувунда шүлүк, чогаалга сонуургалдыглар хаара туттунган. Өөреникчилерге чечен сөстүң чажыттарын ажыдарынга, өөредиринге чогаалчылар К.-Э. Кудажы, Л. Иргит, М. Күжүгет, Л. Ооржак киржип, ажылдап тургулаан.
Литературлуг бөлгүм азы каттыжыышкын дээрге сонуургалдары, үзел-бодалдары чаӊгыс аай угланыышкынныг кижилерниӊ бөлүглели-дир. Тыва дыл, тыва сөс, тыва чогаалга сонуургалдыг улус хөй-ле болур болза, тыва дылывыстың арыг болурунуң, мөңгежиириниң барымдаазы улуг.
Мария Күжүгет,
«Сорунза» чечен чогаал каттыжыышкынының удуртукчузу, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.