Бүгү делегейниң хоочуннар хүнүнге тураскаадып бо материалды бижииринче мени ийи чылдагаан албадап келди. Ыраккы 1970 чыл. 9 – 10 класстарны чаңгыс партага кады олуруп дооскан эжим Дина Монгушевна Күскел-оол бо хүннерде 70 харлаза-даа, ам-даа ажыл-иштен хөңнү калбаан, эртемниң ханы далайынче эштип-шымныры дам барган.
Кым-даа кижи төрээн черлиг, төөгүлүг, дөстүг болгай. Көшкүн чон кидин-не сууржуң байдалче кирип турда, ыраккы кызыгаарда Өвүр кожууннуң Дус-Даг сумузунга колхозтуң баштайгы тургузукчуларының бирээлери, күрүнеге хөй малды өстүрүп берип чораан хоочун малчыннар Севилбаа, Күскел-оол Монгуштарның өг-бүлезинге 1952 чылдың октябрь 25-те 5-ки төлү болуп, 3 кыстарынга немей база бир «дузак-саар» төрүттүнген. Суурга чурттап турган улуг угбазы чаа төрүттүнген дуңмазының херечилелин бижидерде, кожуун төвүнде акушерка эмчиге тураскаадып, Дина деп адап каан. Ол үениң улуг-биче кижилери чаа болуушкуннарга, үжүк-бижикке онза сундулуг боорга, оларның эң дээрези Монгуш Күскел-оолга чону «депутат» деп ат тывыскан дижир. Авазы Севилбаа шеверлеп дааранырынга сонуургалдыг чораан болгаш, кыстарының келир үезинге, амыдыралынга херек хол кылыгларын айтып берип, өөредип өстүрген. Ооң ужурундан ирги бе, Дина эживис «домоводство» кичээлинде аргып, дааранып билири-биле мактадып турганын сактыр мен. Эге школаны доозуп турувуста, Кечил-оол Кызыл-Уруг башкывыс библиотекадан санап эккээрге Дина, Нина, Борис эң хөй номнар номчаан болду деп, ада-иелеривисте отчеттап турар чүве.
Ортумак класстарга келгенивисте Дина математика, бойдус, географияга дыка шыырак. Чогаадыг бижээш, геолог болуксаарын илереткен кижи. 1967 – 68 чылдарда школавыска физика, астрономия башкылап, Алексей Кара-Салович Тевек деп аныяк башкы келген. Удаваанда күзелдиг оолдар-уругларны шыдыраа бөлгүмүнге эвилелдээн. Хостуг үези хөй болгаш, интернаттан Дина киржип турган. Элээн хөй кижиден чоорту сывырлып үнзе-үнзе, Долба, Дина болгаш 4 оол шыдырааның эге билиглерин шиңгээдип алганнар.
Школа дооскан соонда 10 чылдаан юбилейивисте көрүшкен бис. Дина Монгушевна эживис «шыңгыы чурумнуг» хевээр чедиишкиннери хөй болду. Физика-математика факультединге өөренип тура, шыдырааның ынчангы «хааннары» Хемер-оол Ондар, Петр Беркович сугларның бөлгүмнеринге улаштыр өөренгеш, маргылдааларга чедиишкинниг киржип турганын «Тываның аныяктары» солундан номчаан мен.
Дээди эртемниң дипломун холга алгаш, төрээн суурунга баштайгы башкылаашкын базымнарын эрткен. Көдээ суурларга черле ындыг, хөй-ниитиниң шеф ажылдары, хурал-суглаа, чурум чоктар-биле демисел дээш, чиик-адак специалисти «айбылаар» чылдагаан-на хөй. Удаваанда комсомол секретары ажылының аайы-биле кожуунче депшиткен. Аныяктар амыдыралының ужу-кыдыын билип, дуржулгазы бедий бергенде, ынчангы тергииделдиң чадазы болур партия кежигүнүнче саналдап кииргенин ам сактып олурар.
Динаны кажан-даа көөрүмге, ол-ла оожум-топтуг чаңы хевээр. Ындыг-мындыг мен деп, көскүлеңнеп, уштулаңнаар сеткил чок, бөдүүн хевээр чоруур кижи. Ие болур салым-чолун эдилеп, боду дег бүдүштүг, чараш кыстыг болганынга эш-өөрү амырап, байыр чедиргеннер. Ол аас-кежии улам өктереп, ам 3 уйнуктарының ынак кырган-авазы болуп чоруур. Комсомолчу хар-назыны төнүп чорда, Д.М. Күскел-оолду СЭКП райкомунче килдис эргелекчиледип шилчиткен.
Ажыл-агыйлар сандарап, кошкак кижилер ортузунга арагалаашкын тыптып келгенде, Д.М. Күскел-оол Херээженнер эвилели, ада-иелер комитеди дээн ышкаш ажылдарны эпти-ле чүктеп чоргулаан.
1990 чылдар эгезинде ол амыдыралын өскертип, черле дооскан мергежилин сактып, Улус өөредилгезиниң адырынче шилчип, методистей берген. Ынчан бүдүн Россия иштинге «школа психологиязы» деп чаа эртем нептереп эгелээн. Өөредилге яамызы кожуун бүрүзүнден башкы кадрларны эде белеткээринче чалап турган. Бурунгаар көрүштүг, сонуургак улуска өөренири кажан-даа орай эвес болгай. Кожуун школаларындан «ырак черже» чоруптар белен кандидатура үнмейн баарга, Дина Күскел-оол чоок улузунга 3 класс уруун бүзүреп чагааш, Бурятияның Улан-Удэ хоорайында Банзаров аттыг башкы институдунуң практиктиг психология курстарынче аъттаныпкан.
«Сибирьниң чоок-кавы регионнарындан келген специалистер-биле бот-боттарывыстың аравыска аай-дедир практикалажып, дыка солун өскерлиишкиннерниң эгелекчилери болганывысты үргүлчү-ле сактып, карактарымга «чуруй» бээр мен» – деп каттырып хөөреп олурду.
Акша-төгериин төлеп тургаш, өөредип каан кожуунунче бедик тура-соруктуг ээп кээрге, өөредилге чылы чаа-ла төне берген боорга, «дергилеп» алган билиглерин чидирбес дээш чайны чайладыр, анаа-ла халаска албан- организацияларга, коллективтерге психология дугайын таныштырып, лекция-беседалар эрттирип турган. Чап-чаа чүүлдү херек кырында боттандырары, эвээш чурттакчыларлыг «шыпшың» черлерге берге болбайн аан. Хөй номчуттунуп чоруур, делгем билиглиг кижилер безин психологияның терминнерин чүгле орус дылга сактып алыр турган боор. Бо Кызыл төп хоорайга безин бөдүүн ада-иелер психолог дээнин психиатр эмчи дээни-биле дөмейлеп, «мээң оглумну тенек аарыглыг деп турары ол бе» дээн чижектер турду. Дина Монгушовнаны ынчангы кожуун чагырыкчызы М.М. Даңзын кончуг шын билдилии-биле чаа ажыттынган социал төпке ажылдадып каан. Ында чыдар кижилер эвээш санныг боорда, шоолуг хереглел чок боорга, хүннүң-не чаа-чаа кижилер-биле ужуражыр, ажылдаар сорулгалыг ясли-садтарга, библиотекага-даа практиказын быжыглап турган. Чижеглеп деңнээр болза, күрүне университединиң доктор башкызы Н.О. Товуу психологияны школаларга өөредир эртем кылдыр ажыглазын дээш 12 – 13 чылдар дургузунда кызып-кылайып келген болгай. Улуг эвес чаңгыс республикада күзел-сорулгалары оларны каттыштырып турар психологтар боттарын танып-билчип алгаш, 3-кү класстан 6-гы класска чедир тыва өөреникчилерге кайгамчык солун өөредилге номун орус дылдан тыва дылче очулдурар деп шиитпирлээннер. Амдыызында ооң үнезин, ажык-дузазын ам-даа чедир билбейн турары-ла хомуданчыг.
Эртем-билиин өскелерге ажыктыг, херектиг болдурары – буянныг үүле. Доктор Наталья Товуу 2004 чылдан бээр этниктиг психология болгаш социал практиктиг эртем төвүнүң оран-савазын өгбелериниң чер-чурту Дус-Хөлде быжыглап тургускаш, ынчангы сайыт, хөй-ле эки эгелээшкиннерниң деткикчизи Петр Морозовтуң айтыышкыны-биле школаларга болдунар шаан көрүп тургаш, эксперименталдыг төлевилелдерни чорударын чедип алган. Аңаа, бир дугаарында, Өвүрнүң Солчур ортумак школазы (директору РФ-тиң алдарлыг башкызы, Улус өөредилгезиниң хоочуну Зинаида Байыровна Донгак) идепкейлиг киришкен. Оон эгелээш Д.М. Күскел-оол ол школаның психолог-экспериментатор башкызы болган. Өөредилге чылының түңнелинде школаның башкылары, ада-иелер, өөреникчилерниң тускай тестиге харыылааны-биле: ындыг төлевилелдиң түңнели эки деп санаттынган.
Ол үеде доозукчу класстың башкызы Л.Н. Монгуштуң чугаазы: «Психологияны школа программазынче киирип, өөредири чугула херектиг дээрзин көрдүвүс, билдивис. Элээдилер аразынга эрттирип тургулаан тренингилерниң ачызында «берге» турган оолдарым аразында дүшкүүрлүг байдал читкен. Бис, башкылар, база сонуургап киришкеш, тренингилер эрткенинге таарзынар чордувус».
Хүн бүрүде эртем-техника сайзырап, бурунгаарлап турар бо берге үеде Дина чаңгыс-ла мергежилинге кызыгаарланмайн, улаштыр билиин бедидери-биле Санкт-Петербургтуң Психология академиязының практиктиг психология салбырынче ырактан өөренип (дистанционно) кирип алгаш, улам-на караа чыраан. Ол үелерде Камчатканың социал төвүнге практика эрттирерге, ооң директору Дина Монгушовнаны улаштыр артып каар кылдыр дилеп, кады шинчилелдер кылып, үре-түңнелдиг ажылдааннар. Алды чыл ынчаар эрткен. Ооң соонда-даа билиин бедидери билдинип кээрге, база-ла ырактан барып-кээп тургаш, Новосибирскиниң клиниктиг психология институдун доозуп алгаш, Петропавловск-Камчатск хоорайның 3 дугаар поликлиниказынга клиниктиг психолог болуп, хөй омак-сөөк чонга бараан болган. Ол үргүлчү маңнап, халып, кадык амыдыралды суртаалдап, бодун аныяк, кадык кылдыр эдилеп чоруур кижи. Поликлиниканың аныяктары ооң хар-назынынга бүзүревес, «Онза-солун эживис» дижир деп, ында чурттап чоруур тыва кыстардан дыңнаан мен. Тывамда, Өвүрүмде психологияга хамааржыр байдал сайзыраан боор, эгелеп каан өөредилге номнарынга улаштыр ачы-дузам көргүзейн деп бодал-биле ол ээп чанып келгеш, Хандагайтының кожуун эмнелгезинге ийи чыл клиниктиг психолог болуп ажылдаан.
Хоочуннар хүнүн таварыштыр 70 харлаан чаңгыс классчымның дугайында таныштырар дээш, эң-не кол-колун кыскаладыр кызырып бижидим. Бо чоокку хүннерде харылзашкаш, Сибирьниң бир төп булуңунда 3-тен 6 класстарга очулдуруп белеткээн психологияның өөредилге номнарынга ажылчын кыдырааштар, башкыларга кичээл планнарының методиктиг сүмелерин белеткеп, бижип олурарын билдим.
Чаа, солун ажылы бүдүнгүр, оруу узун, ак-ла болзунам деп йөрээп каалыңар. Курай! Курай!
Нина СЕРЕНОТ.