Тываның «Чедер» санаторий-курортун чаарткаш, бо 2025 чылдан эгелеп ажылдадып эгелээни тыва чонга кончуг улуг өөрүшкү болган. «Чедер» курорт ажыттынарга-ла, эң-не баштай эмненип, дыштаныр аас-кежиктиг кижилерниң бирээзи болдум.
Эрги курорт турда, ооң хөлүнге эштип, эмненип, каш-даа удаа кээп чораан болгаш, хөлдүң кижиге ажыктыын эки билир турдум.
Чаа ажыттынган курортка чедип кээривиске, администратор Юлия Санчай-ооловна Кара-Сал кончуг дүрген кашпагай кайда, чүү барын тайылбырлааш, ийи дугаар каътта чыдар өрээливиске чедирип кагды. Кире бергеш, шуут магадап ханмадым — шупту эт-сеп чаа, таарымчалыг.
Ийи хире хонук эрткенде, оон-моон келген дыштаныкчылар чыглып алгаш, таныжылга кежээзин организастап эрттирдивис.
Курорттуң кол терапевт эмчизи Савин Санчитович Ондар «Чедерниң» эргиде байдалын болгаш амгы үеде чаартылгаларын таныштырды. Улуг арга-дуржулгалыг эмчивиске четтиргенивисти илередип мөгеер бис. Ол кончуг берге үелерде курорттуң ажылын салбайн, улам хөгжүдүп, кара малгажы-биле алдаржаан курортувустуң ат-алдарын мөңгежиткен.
Бистиң-биле кады эртемден Кара-кыс Донгаковна Аракчаа дыштанып турду. Ол «Тываның курорттары болгаш аржааннары» деп картаны азып алгаш, чүгле Чедер хөл дугайында эвес, бүгү Тывада чеже эм-шынарлыг хөлдер, аржааннар, эм-оъттар барын дыштаныкчыларга таныштырды. Чедер хөлдүң хагдынганы ажыктыг болган, эм-шынары экижээн деп ол демдегледи.
Дыштаныкчылар аразында бир солун кижи — улуг назылыг угбавыс Валентина Ондар. Ол бо курорттуң тургустунган төөгүзүн элээн төөгүп берди. Чүге дизе ол чылдарда ооң ада-иези бо хөл кыдыынга мал-маганын азырап, ажы-төлүн өстүрүп чораан. Ынчан хөлдүң девискээринге талдар, теректер, хадылар база янзы-бүрү куштар кыш-чай чок хөйү-биле өзүп көвүдеп турган дээр. Ылаңгыя куу куштарны көөрге, эң-не чараш. Ынчангаш бо хөлдүң «ээзи» куу куш дээри шын боор. Валентина Доржуевна бодунуң чогаатканы «Чедер хөлүм» биле сураглыг «Сөглеттинмээн ынакшылым» деп ырыларны кандыг-даа артистерден дудак чок ырлады.
Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузундан хууда ажыл-агыйлыг Николай, Лариса Мандалдар база бир солун өг-бүлениң бирээзи. Лариса Хайыңовна культура шугумунга, оон эрги «Чедер» курортка культура-массалыг ажылдар организакчызы болуп база ажылдап турган болду. Амгы үеде ол сумунуң херээженнер болгаш кожууннуң хоочунннар чөвүлелдериниң даргазы. Өөнүң ээзи Николай Аңчыевич-биле «Күскү теректерни» бадырыптарга, бис база оларга катчып, ырлажып, танцылаар улус танцылап турду. Бо өг-бүле сиген кезип алыр шөлдүг, машина-тракторлуг, мал-маганы хөй үлегерлиг өг-бүле болду. Лариса Хайыңовна аныяктарга сүттен кылыр ак чемнерни кылырының технологиязын өөредип турар. Хууда көдээ ажыл-агый тударга, ажы-төл кижизидилгезинге кончуг эки, мал-маган кадарар, сиген кезерге хөпээннежир, чайын огород суггарар дээш оларның ажылы төнмес болур, телефон тудары эвээжээр деп ол демдегледи.
База бир онзагай кижи, хам уктуг Любовь Суван-ооловна Адыг-Тюлюш бодунуң чыып тургускан «Тыва чоннуң угулзалары болгаш хээлери» деп номун көргүзүп таныштырды.
Хөй чылдарда Хайыракан школазынга башкылап ажылдааш, суурнуң Херээженнер чөвүлелин билдилиг удуртуп ажылдаан Тамара Донгакты база демдеглеп каайн. Ол амгы үеде огород, сад ажыл-агыйын чорудуп, янзы-бүрү чечектерни, ногаа аймаан тарып, өстүрүп, өзүмнерни чонга садып турар. Тамара Тартан-ооловна таныжылга кежээзинде С. Пюрбюнуң шүлүүн аянныг номчаан.
Ол ышкаш улусту минералдыг ванналар база малгаш-биле канчаар эмнээрин эки билир, арга-дуржулгалыг улуг эмчи сестразы Антонина Монгуштуң ажылын онзагайлап демдеглекседим. Антонина Бопун-ооловна ооң мурнунда Ак-Довуракка хөй чылдар дургузунда божуур бажыңга акушеркалап ажылдаан. Малгаш-биле эмнээшкин үезинде, ооң ажыктыын тайылбырлап, кижиниң сагыш-сеткилин эки сөстери-биле эмнеп, оожуктуруптар онзагай эмчи болду.
Ынчангаш бойдустан боду чайгаар бүткен, эм-дом шынарлыг Чедер хөлүвүстү, өске черлерден эмненип кээр аалчыларывыска чараш, онза көстүр кылдыр арыг-силиг тудар болзувусса эки. «Чедер» курортувус ам-даа чечектел-ле!
Хөй-хөй дыштаныкчыларның мурнундан Сереңмаа МААДЫР-ООЛ.
Кызыл хоорай.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30