ТУРАСКААЛ
Бо чыл юбилейлер-биле биске байлак чыл. Улуг-Хем кожууннуң 100 чылдаанын, Ийи-Тал сумузу чурттуг көскү күрүне ажылдакчызы, ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң даргазы Хемчик-оол Олдукай оглу Адыг-Тюлюштуң 130 харлаан юбилейин демдеглеп эрттирип тур бис.
Бистиң республиканың төөгүзүнде будалчак, ханныг арыннар-ла хөй. Ылаңгыя Тыва Арат Республиканың карачал хамаатыларынга хамаарыштыр эрткен чүс чылдың 30 чылдарында – 50 чылдарның эгезинде репрессиялар. Ынчан кымга-даа өршээл турбаан: чаш ажы-төлдү-даа, бедик албан-дужаалдыг удуртукчуларны-даа, ялалакчы системаның бодунуң төлээлерин-даа. Репрессиялардан когарааннарның чижеглээн саны муң кижи чедип турар, а тодаргай сан-чурагай бо хүннерге чедир билдинмес. Аңаа чүгле тывалар эвес, а өске омак-сөөктүң төлээлери: моолдар, көрейлер, орустар, кыдаттар, буряттар, калмыктар, украиннер болгаш өскелер-даа таварышкан.
1930 чылдарның төнчүзүнде, политиктиг репрессияларның бирги чалгыының соонда, Тываның удуртулгазында чөөн үзелдиглерниң болгаш хожудаңгай үзелдиглерниң аразында демисел эгелээн. Ол үеде ТАР-ның ИХЯ-зында контрреволюсчу бөлүк “Тостуң херээ” деп ат-биле хөйге билдингир херекти чогаадып эгелээн. Аңаа Чазактың көскү ажылдакчылары шамнаткан. Политиктиг чылдагааннар-биле “контрларны” тудуп хоругдааш, 1938 чылдың октябрь 10-да намның дээди удуртулгазы онза ажык судту үндезилээн. Октябрь 13-те дүнекиниң 01 шак 40 минута турда, чаржынчыг суд чорудулгазынга “Онза суд” ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазы Сат Чүрмит-Дажыны, ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң даргазы Адыг-Тюлюш Хемчик-оолду, ТАР-ның күрүне банкызының даргазы Оюн Танчайны, ТАР-ның прокурору Кара-Сал Пириңлейни, ТАР-ның прокурорунуң оралакчызы Оюн Сеңгиижикти, ТАР-ның Моолда бүрүн эргелиг төлээзи Куулар Суңгар-оолду, садыг болгаш үлетпүр сайыды Сат Лопсаңны, Тываның революсчу шерииниң командири Күжүгет Серенни болгаш «Совтувтранстың» эргиде даргазы Ховалыг Тотканны кем-херек үүлгедиишкини ажыл-чорудулгага буруудадып, үзе шииткен доктаалды хүлээп алган. Шак ынчаар бистиң Тываның шылгараңгай ажылдакчылары адып шииттирген. Шииткелди 1938 чылдың октябрь 16-да күүсеткен. Чүгле ийи кижиниң – Күжүгет Серен биле Ховалыг Тотканның дээди шииткелин сес-сес чылда хосталгазын казыыр шииткел-биле солаан. Чүге ындыг болганыл дээрге, сөөлгү бо ийи кижи байысаалга үезинде эрииделге шыдашпайн, буруулуг бис деп өчээн болуп турар.
2023 чылда Адыг-Тюлюш Хемчик-оолдуң, Оюн Танчайның төрүттүнгенинден бээр 130, Куулар Суңгар-оолдуң 110 харлааны.
Адыг-Тюлюш Хемчик-оол 1893 чылда Бээзи кожууннуң Ийи-Тал деп черинге он ажы-төлдүг арат өг-бүлеге төрүттүнген. Кажан ол үш харлапканда, ада-иези оолду Эъжимниң хүрээзинге өөредири-биле аппарып каан. Ажылгыр, сагынгыр-тудунгур, эрес-кежээ оол хөлчок дүрген бижикке, санга, астрономияга, шыдыраага, эм оъттар чыырынга өөренип алган. Ол ышкаш эрги моол болгаш төвүт дылдарны шиңгээдип алган. Тыва хүрешке хөлчок ынак, харын-даа чамдык маргылдааларга тиилеп-даа турган. Он харлыындан тура мал-маган кадарып, Эъжимниң хүрээзиниң дээрбезинге арбай, кызыл-тас соктап өзүп келген.
Аныяандан Тываның Араттың Революстуг Намының талалакчызы, социализмниң идеяларының суртаалчызы чораан. Бижик билбес чорукту узуткаарының талазы-биле ниитилелдерни тургузушкан. 1921 чылда «Нарын бижиктиң» даргазынга соңгуткан, Улуг-Хем кожууннуң прокуратуразын тургузушкан. Тываның Араттың Революстуг Намының кежигүнү апаргаш, 1921–1925 чылдарда Улан-Батор хоорайга өөренип чораан. 1926 чылда ону ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң даргазынга соңгаан. 1927 чылда ол Тываның Араттың Революсчу Намының секретары апарган. 1926–1928 чылдарда амгы Чеди-Хөл болгаш Таңды кожууннарның девискээринге суггарылга бугаларын тудуп, кызыл-тасты болгаш арбайны суггарып эгелээн. Хүүректиң база кускун-хаайның дузазы-биле ийи метр суггарылга бугазын казып үндүрген. 1928 чылда ол Тыва Арат Республиканың Сайыттар чөвүлелиниң даргазының албан-дужаалынга ажылдаан. 1930 чылда ону “Шын” солуннуң харыысалгалыг редакторунуң албан-дужаалынга немей томуйлаан. 1933 чылдың октябрь төнчүзүнге чедир ол кол редакторнуң хүлээлгезин күүседип, тыва дыл кырынга солунну үндүрүп, тыва журналистерниң ажылдаар байдалын экижиткен, кызымак болгаш ак сеткилдиг редакторларны өөредип, кижизиткен.
1933 чылдың октябрь 2-ден тура ону ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң даргазынга томуйлаан. 1935–1936 чылдарда ТАР-ның хөгжүлдезиниң программазын бадылаан. Ооң үезинде ТАР-ның Үндезин хоойлузун (Конституциязын) хүлээп алган. Адыг-Тюлюш Хемчик- оол ус-тывыш ажыл-чорудулгазынга улуг кичээнгейни углап келген. Ооң үезинде идик даараар узаныг идик бүдүрер үлетпүр болуп хуулган, а өлүк тывыжы болгаш ооң болбаазырадылгазы републиканың хөреңгизинче эвээш эвес орулганы киирип турар апарган. Чижээлээрге, Кызыл-Арыгга хөмден идикти даарап турган. Алдын тывыш артельдериниң саны өскен, балык тудар, тоорук чыыр, хая-чугу тывар, оргаадай дээн чижектиг тайганың эм оъттарын чыыр ажыл- агый хөгжүп турган. 1936 чылдың июльда, ТАР-ның 15 чылдаанында, Хемчик-оол Олдукай оглу Адыг-Тюлюш ТАР-ның дээди шаңналы – Республика Ордени-биле шаңнаткан.
1938 чылдың октябрь 13-те ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң томуйлааны Онза суд коллегиязының шиитпири-биле ону адып ялалаан. А 1964 чылдың сентябрь 3-те РСФСР-ниң Дээди судунуң кеземче херектериниң талазы-биле суд коллегиязы ооң контрреволюсчу ажыл-чорудулгазы чүнүң-биле-даа бадыткаттынмаан дээрзин тодарадып, аңаа хамаарыштыр дараазында шиитпирни хүлээп алган: ТАР-ның Дээди судунуң кеземче херектериниң талазы-биле Онза суд коллегиязының 1938 чылдың октябрь 13-те “Тостуң херээнге” хамаарыштыр херекти РСФСР-ниң кеземче-чорудулга хоойлузунуң 5-ки чүүлүнүң 1-ги пунктузу-биле күш чок болдурар. 1964 чылдың сентябрь 3-те “Тостуң херээнге” холбашканы дээш репрессияга онаашканнарны бүрүнү-биле агарткан.
2023 чылдың сентябрь 30-де Ийи-Тал сумузунга ТАР-ның көскү күрүне ажылдакчызы Хемчик-оол Олдукай оглу Адыг-Тюлюштуң 130 харлаан юбилейин демдеглеп эрттирер деп турар.
Джигмед ТАНЗЫ-БЕЛЕК, “ТР-ниң аныяк эртемденнери” хөй-ниити организациязының, российжи тураскаал музейлериниң каттыжыышкынының кежигүнү, Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникумунуң сургуулу.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30