ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы Наадым байырлалының ийи дугаар хүнүнде Тос-Булакка «Чеди чүзүн малымайны» деп делгелге-ярмарканы организастаан. Аңаа баш удур дугуржулга езугаар Тываның аңгы-аңгы кожууннарындан чеди чүзүн малды малчыннар эккелген.
Хемчегниң кол сорулгазы – байырлалга келген чонга тыва кижиниң шаандан тура азырап чораан чеди чүзүн малын көргүзери, ажы-төлге тыва малды таныштырары.
«Чүгле бичии уруглар эвес, а чамдык азырал дириг амытаннарны көрбээн улуг улус безин бар боор-дур. Ынчангаш малчыннар байырлалында «Чеди чүзүн малымайны» деп делгелгени организастаары чугула-дыр дээш, үш чыл бурунгаар бо хемчегни эгелээн бис. Чон дыка сонуургап кээп көөр-дүр. Чамдык кожууннарда теве, сарлык, иви чок. Ынчангаш улуг улустуң аразында безин тыва кижиниң чеди чүзүн малының чамдыызын көрбээн улус бар. Кайы кожуунда кандыг мал барыл, ол кожуундан ол малды эккээрин малчыннардан баш удур дилээривиске, эккелгени ол. Чылдың-на ырак черден чарыгдал үндүрүп малын эккеп турар малчыннарывыска өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис. Яамының өмүнээзинден делгелгеге киришкен малчыннарга шаңнал-макталдарны, сертифиткаттарны тыпсып турар бис» – деп, Көдээ ажыл-агый яамызының мал уксаажыдар килдистиң кол специализи Чодураа Иргит чугаалады.
Хой, өшкү, инек, сарлык, иви, аът, ыт – тыва кижиниң чеди чүзүн малы болгай. Дириг амытан бүрүзү уксаалыг. Чижээлээрге, тыва хойнуң уксаажыдылгазында ийи аңгы хевир бар: бирээзи хову черниң, а өскези – даглыг черниң хою. Тыва уксаалыг малды колдадыр өстүрерин ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы өөренип көрүп эгелээн. Делгелгеге баят кошкар биле тыва хойнуң хайнаа, черлик дириг амытан те биле тыва өшкүнүң хайнаа хуна база бар болду.
Аът мунуп чоруур улустуң сүлде-сүзүү, хей-аъды бедик болур. Тевени Эрзин кожуундан, а ивини Тожудан эккелген. Ивилерни база мунар кылдыр өөреткеш, эзертеп каан. Мунуксаар улус мунуп-даа турар. Чамдык бичии ажы-төл Наадым үезинде Тос-Булакче теве, иви, аът мунар дээш, кээп турар. Хоорай уруглары дыка сонуургаар. Сарлыкты ооң мурнунда чылдарда Мөңгүн-Тайгадан эккеп турган болза, бо чылын агаар-бойдус кончуг изиг боорга, чоок черден Тес-Хемден эккелген болду.
Сонуургак улус мунар дириг амытаннарны мунупкаш, чурукка-даа тырттырып турар болду. Элээди оолдар, кыстар аразында Диана малдарны улуг сонуургал-биле көргенин чугаалады: «Хоорайда чурттап турар мен. Кырган-авам суурда чурттап турар. Ында чүгле инек болгаш хөй-өшкү бар. Теве, иви, сарлык дээн ышкаш азырал дириг амытаннарны көөрге, дыка солун-дур. Бо дириг амытаннарның чанынга турупкаш, эштерим-биле кады тырттырып алдывыс».
Бо чылын бир солун чүүл болза, тыва ыттарны база делгелгеде киириштирип турар болду. Тыва ыт шаандан тура-ла хой кадарар, коданчы чораан. Кожуун бүрүзүнге тыва ыт азыраар улус өөредирин Көдээ ажыл-агый яамызы планнап турар.
«РФ-тиң Президентизи Владимир Путин тыва ытка хамаарыштыр: «Тыва ыт кончуг угаанныг. Чемненири кижи ышкаш. Бир хууң-даа чем каап бээр болза, чүгле аяк ишти чем чип алгаш, оон көвүдедир чивес. А чамдык овчаркалар болза, хууң-даа иштин салып бээрге, төндүр чиптер. Угаанныг болгаш коданчы ыт-тыр. Ол ыт кижи ызырбас. «Соодур» көрүпкеш, кокайны безин коргудуптар» деп үнелелди берген. Ынчангаш бодувустуң тыва ыдывысты үнелеп, ону азыраар сорулганы салган бис» – деп, Чодураа Иргит немей тайылбырлады.
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
"Шын" №55 2024 чылдың июль 24
