Эртем кайы-даа үеде ниитилелдиң шимчээшкининге болгаш бурунгаар хөгжүлдезинге чугула черни ээлеп чораан. «Эртем чокта, эртен база дүн» деп үлегер домак анаа тыптып келбээн. Шынап-ла, эртем чокта чуртка кандыг-даа сайзырал, хөгжүлде турбас дээрзи билдингир.
1724 чылда Петр I февраль 8-те Россияга эртем хүнүн демдеглээр дугайында чарлыкты үндүрген. Оон бээр-ле эртем хүнүн демдеглевишаан, янзы-бүрү конференцияларны, мөөрейлерни эртемденнер аразынга, а школачыларга ук байырлал дугайында класс шактарын болгаш эртем-практиктиг конференцияларны эрттирери чаңчыл болу берген.
Регионнуң эртем ажылы кылып чоруур улузунуң каттыжыышкынының күш-шыдалы чүгле республиканың эвес, а Россияның сайзыралынга ажыктыг болур ужурлуг. Эртем ажылдакчыларындан, башкылардан, шинчилекчилерден ниитилелдиң чаагай чоруу болгаш экономиканың хөгжүлдези хөй кезиинде хамааржыр дээрзин утпаза чогуур.
Эртемге хамаарышкан 7 албан чери бо хүннерде Тываның эртем-техниктиг секторунда ажылдап турар. Ында докторлар, кандидаттар болгаш специалистер барык 400 ажыг кижи хаара туттунган. Регионнуң бурунгаар сайзыралының «алдын фондузу» деп чугаалаар болза, хөөредиг болбас.
Оларның бирээзи – Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдириниң институду. Эртем хүнүнге уткуштур ук институтка аалдап четкеш, оларның ажыл-ижи-биле таныштывыс.
Институтта бо хүннерде 94 кижи ажылдап турар. Оларның 44-ү эртемден шинчилекчилер. Институтта ниитизи-биле 4 эртем доктору болгаш 20 аңгы-аңгы эртемнерниң кандидаттары бар. 39 харга чедир аныяк эртемденнер 14 кижи ажылда хаара туттунган.
Ренат Күжүгет, Россияның эртем академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырын комплекстиг шиңгээдириниң институдунуң директору, геология-минералогия эртемнериниң кандидады:
– Бистиң институттуң Сибирьниң өске институттарындан онзаланып ылгалыр талазы болза, ооң ажылы делгем, аңгы-аңгы эртем угланыышкыннарлыг ажылдап турар. Алды эртем-шинчилел лабораториязы бар. Бойдустуң курлавырларын тып, тодарадып, үнезин санап, шинчилеп, оларны хумагалыг шиңгээдириниң айтырыгларын шиитпирлээр, аргаларын тывар талазы-биле, черле ниитизи-биле чоннуң ажыл-агыйының, экономиканың аңгы-аңгы адырларының чорудуун, оларның келир үеде сайзырап болур аргаларын дилеп тывар талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын институт чедиишкинниг чорудуп турар.
Тываның девискээринде казымал-байлактар хөй, каш-даа янзы, оларның курлавырлары эгээртинмес. Амгы үеде аңгы-аңгы чылдагааннарның салдарындан ол байлактарның хензиг кезии шиңгээттинип турар. Келир үеде ол онзагай байлак бойдус курлавырларны шын, ажыктыг кылдыр шиңгээдир болза, Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг салдарны киирер. Казымалдар чыдыннарын шиңгээдип ап тура, эң-не кол чүүл, бойдуска хумагалыг технологияны ажыглаары чугула. Олар бистиң кайгамчык арыг, чараш бойдузувусту камгалаарының магадылалы болур.
Бир дугаарында, геология лабораториязы дээрге, бойдустуң казымал байлактарының канчаар тыптып келгениниң байдалдарын шинчилеп турар. Тываның болгаш Төп Азияның девискээриниң геологтуг тургузуун тодаргайлаарының, минералдыг казымал байлактарның чыдыннарын шинчилеп, оларның баазазын көвүдедир ажылдарны геолог эртемденнер чорудуп турар. Ол-ла лабораторияда чер шимчээшкинин база шинчилеп турар.
Ийи дугаар угланыышкын дээрге, химия-технология лабораториязы. Олар казымал байлактарны болбаазырадыр үлетпүрлер сайзырадырынга чогумчалыг янзы-бүрү амгы үеге таарымчалыг технологияларны ажыглаарынче шинчилел ажылды чорудуп турар. Чижээлээрге, Элегестиң, Межегейниң болгаш Улуг-Хем бассейниниң чыдыннарының хөмүр-даштарының тургузуун, шынарын болгаш оларны ханы болбаазырадыр аргаларын шинчилеп көрүп турар.
Үшкү угланыышкын, биология, экология лабораториязының кол сорулгазы – бойдустуң чүзүн-баазын үнүштерин, дириг амыттаннарын шинчилээри. Олар үлетпүр бүдүрүлгелериниң бойдуска салдарын база өөренип көрүп турар.
Дөрт дугаарында, геоботаника болгаш хөрзүн лабораториязының шинчилелдери – көдээ ажыл-агыйның курлавырларын, одар-белчиир шынарын, хөрзүнде өскерилгелерни тодарадырынче угланганы. Көдээ ажыл-агый курлавырларын, сиген-ширбиилди, хөрзүннү канчаар камгалаарын, канчаар чемишчидериниң дугайында шинчилел ажылдарын кылып чорудуп турар.
Беш дугаарында, регионалдыг экономика лабораториязының эртем ажылдакчылары Тываның бойдус курлавырларын, казымал байлактарын, экономикага, чурттакчы чонга эки, ажыктыг кылдыр хумагалыг шиңгээдип ажыглаарының талазы-биле болгаш социал-экономиктиг сайзыралының бурунгаар хөгжүлдезин, таваржып болур бергедээшкиннерин илередип, кыска болгаш узун хуусаалыг хөгжүлдениң магадылалын тургузуп, эртем-шинчилелдерни кылып чорудуп турар.
Алды дугаар угланыышкын математиктиг тускай программалар-биле ажылдап турар. Чижээлээрге, бир-ле черге чер шимчээшкини болур болза, Кызылдың девискээринге кандыг салдарлыг болурул азы суг халавы болу бээр болза, Тываның кайы девискээринге айыылды тургузуп болурул дээн ышкаш шинчилел ажылын кылып турар. Кызыл хоорайда кайы хире хөй ыш чыглып турарыл дээн ышкаш айтырыгларны база тодарадып турарлар.
– 2023 чылдың планнары-биле таныштырып көөр силер бе, Ренат Васильевич?
– Өске эртем организацияларында дег, күрүнеден алган даалгаларывыс бар. Бо чылын Россияның Эртем болгаш дээди өөредилге яамызының күрүне даалгазын ёзугаар беш кол эртем-шинчилел ажылдарын боттандырар планныг бис. Даалга бүрүзү Тываның ажыл-агыйы бурунгаар сайзыралы-биле холбашкан. Оон аңгыда, Россияның эртем фондузунуң тускай эртем ажылдарын база кылыр бис.
– Кадрлар айтырыы канчаар шиитпирлеттинип турар ирги?
– Ол чүгле Тывада эвес, а бүдүн Сибирьниң институттарында ажык, нарын айтырыг болуп турар. Ылаңгыя аныяктарны эртем ажылынче хаара тудары. Амгы үениң аныяк геологтары, химиктери алыр акша-шалыңы хөй бүдүрүлгелерже ажылдаксаар. Тывадан өөредип чорудупкан школачыларывыс, студентилей бергеш, барган хоорайынга ажылдап артып каар таварылгалар көвүдээн. Сибирьниң аныяктары Москваже, а Москваның оон-даа ырадыр, даштыкыже чоруп турар. Чүге дизе, бистиң Россияның геология, химия, IT-технологиялар талазы-биле тускай эртемниг кижилеривис делегейде эң-не тергиин деп санаттынып турар. Оларның соңгаар улуг хоорайга ажылдап ап болур хире шалыңын, бистиң күрүне бюджеттиг албан черлери, төлеп берип шыдаар аргазы чок, бир кол чылдагааны ында база бар.
Оон аңгыда, эртем-шинчилел ажылы кылыр кижи дээрге-ле, база бир онза тускай салым чаяанныг, сонуургалдыг, чүткүлдүг, бедик, быжыг тура-соруктуг кижи болур-дур ийин. Ынчангаш бис профориентация ажылын өөреникчилер, студентилер аразында күштелдирип, эртем ажылдакчыларывыс оларның-биле ужуражылгаларны кылып, институттуң лабораторияларынче, эртем библиотеказынче, Тываның бойдус курлавырларының, бисте бар казымал байлактарының музейинче экскурсиялар организастап, эртем конференцияларынга киириштирип оон-даа өске ажылдарны база чорудуп турар бис.
Бо ажык чугааны ажыглап, Россияның эртем хүнү таварыштыр эртем ажылдакчыларынга байыр чедирип, оларга аас-кежикти, быжыг кадыкшылды, өөрүшкүнү, эртем-шинчилел ажылынга улуг-улуг чедиишкиннерни, чаа ажыдыышкыннарны сеткилимниң ханызындан күзедим.
Тана Ойдуп, социология эртемнериниң кандидады, эртем секретары:
– Институттуң күрүнеден алган беш даалгазының бирээзин удуртуп турар мен. Ук төлевилелдиң сорулгазы – социал хөгжүлдеге болгаш экологияга үлетпүр бүдүрүлгелериниң салдарының дугайы.
Төлевилелдиң шинчилелиниң кол түңнелдерин таныштырып көрейн. Республика экономиказынга чаа ажыттынып турар бүдүрүлгелерниң салдарының дугайында чоннуң бодал-хамаарылгазын шинчилеп кылган бис. Ажыл чок хамаатыларның саны эвээжээни тодараттынган. Оон аңгыда, бо-ла төлевилелде бистиң регионнуң курлавырын азы чоннуң амыдыралының шынарын, келир үезин шинчилээн бис. Чүге дээрге чоннуң күш-ажылчы курлавырындан келир үевис, экономикавыс сайзыралы хамааржыр болгай.
База бир солун ажылывыс – Кызыл хоорайның школаларының доозукчуларының аразынга шинчилел ажылын кылган бис. Ук шинчилелдиң кол айтырыы – кандыг мергежил шилииринден аңгыда, соңгаар улуг хоорайларга дээди эртем чедип алгаш, Тываже дедир чанып келир күзели бар бе деп айтырыг. Доозукчуларның барык 70 хуузу дедир эглип келирин күзевейн турар болган. Ол дээрге таптыг-ла беш хире чыл болгаш республиканың специалистериниң 70 хуузу кызырлып каары-дыр. Ол шинчилеп көрген доозукчуларның күзели бүдүп, олар дедир эглип келбес болза, Тыва Республикага ол хире специалистер четпес болурунуң магадылалы бар. 2010 чылда ук темага хамаарыштыр кылган шинчилелдиң түңнели-биле деңнээривиске, чанып келиксевейн турар сургуулдарның саны 40 хуу өзе берген.
Дараазында ажылывыс – специалистерниң шынарынга хамаарышкан шинчилелди база кылып чорудуп эгеледивис. Түңнелинде, дээди өөредилге черлеринче кирер уругларның саны эвээжээш, ортумак өөредилге черинче кирер уругларның санының көвүдээни илерээн. Ол чүгле Тывада эвес, а бүдүн Россия иштинде байдал-дыр. Амыдыралга чугула херек мергежил чедип алыр билиишкин школачылар аразында оттуп келген. Бир талазында уругларның сөөлгү үениң негелдезин билип эгелээни эки.
Айдың ОНДАР.
