Проза
Тере-Хөл кожуун чурттуг Байыр-Мөңге Бандан бо чылдың ноябрь 8–9 хүннеринде Кызылга Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң белеткеп эрттиргени аныяк чогаалчылар семинарынга киришкеш, он шаа чечен чугаазын сайгарылгаже киириштирип, багай эвес үнелелди алган. Куңгуртугнуң азы ооңуу-биле Хүн-Хүртүнүң онзагай аян-хөөнү, дылы чогаалдарында сиңген, ол чер дугайында эки чогаалдарны бижип болур деп семинарга киришкеннер демдеглээн. Ам ооң бир чечен чугаазын номчукчуларга бараалгадыр-дыр бис.
Николай КУУЛАР,
Тываның улустуң чогаалчызы
ХАРААЧЫГАЙНЫҢ УЯЗЫ
Чоргаарланып, иштимде хүндүлеп чоруурум Бай-Балыктыг-Хемниң Аажаа башкы иремге база кожа Бай Моолдуң Аажаа башкызының мугур 100 харынга уткуштур улуг мөгейиг-биле.
Килээнниң чоогу-биле аяс турда, довурактыг чыдар орукче углай чиик чычаан халдып бар чыткан. Чаъс хондур чагган болгаш, довурак-доозун кайда боор, ам мырыңай магалыг орук деп болур. Сай-даштыг-даа болза, доозунналбас, чүгле малгашталы бергенинден демир хөлге тайгактап болуру-ла онза айыылдыг. Чычаан ол халыткаш, арт кырынче дөш өрү өскээш, аңаа элээн доктааган. Төрүттүнген чер-чуртунга дөрт хонук бурунгаар келгеш, Сагалык дээрзи иштинде өөрүп бар чыдары бо. Өөнүң ишти, оглу, боду келгеннер. Чогум дүүн орай кежээ оглу үнгеш, олчаан сураг барган. Ийи хире шак бурунгаар долгааш, мынча деп дамчыткан: «Силер боттарыңар чана бээр силер, ачай. Мен бодум үш хире хонуктан чана бээр мен. Мында эш-өөрүм чалаан. Олар-биле бичии дыштанып аайн».
– Кайда кижи сен, оглум? – деп, Сагалык айтырарга-даа, оозу кызыдыр кайдазын өчүп бербээн.
– Тпүк-хайт! – депкеш, ачазы шыжыгыксаанын чажырбаан.
Арт кырындан чер-чуртунуң делгемнерин эргий көрүп, олбук ышкаш арыг черинге олуруп шаг-ла болган. Таакпылаар чаңчылдыг кижи болза, беш-алдыны-даа тыртыптар үе-дир ийин. Ооң бо оглу ам чаа-ла чээрби ийи харлыг. Сагалык моон чораандан бээр, чээрби чыл оранчок ашкан-на-дыр. Ооң баштайгы оглу кавайлыында-ла өске оранче чораан дээр болгай. Бо ийиги төлү. Шак-ла маңаа Сагалык боданып олургаш, та чүзү чүве ийик, оглунче-даа сагыш човаан. Ооң соонда хөй чылдар мурнунда болган чүүлдерни-даа сакты хонган.
Ынчан Сагалык хып дээн чалыы, чээрби беш хар үези турда, кудазы бо арт ындында узун баткан Дажылың хемге болган. Дараазында чылын чай дүжерге-ле, баштайгы дун төлү төрүттүнгеш, тын тынмайн барган. Өг-бүле кылдыр олуруштуруп каан турган-даа болза, ооң ужурунда өг-бүлезин дедир бузар ужурга таварышкан. Өөнүң иштин чуртунче, ужар-хемеге олуртуп, чорудупкаш, боду бо Хүн-Хүртү хемге чедип келген. Доктаавайн барган төлү дээш ооң сеткил-чүрээ езулуг хилеп, кедергей кылыктыг апарганын улус-чону эскерген. Ооң дерзииленген чаңын шыдашпаан хөөремиктер эрни оожургадыр туржук, “мал ышкаш чазадып алган болгаш, ынчап барганы ол” деп кыжырымзаан-даа. Дүнелерде муңгарап-деңгерээнинден удувас, аъш-чем ол орта чидиртинмес. Ада-иезинге, эш-өөрүнге безин чагыртпаан, улус сөзү дыңнаар хөңнү-даа чок.
Чааскаан ой чүзүннүг маңгыр аъдын мунгаш, улчуп чоруп-ла каар. «Эр кижиниң дыжы – ээн черде» дижир. Бир ай чартык чыгыы Богур, Хайгыс ынаар, бодун оожургадып чазыктырар дээш, чер кезип шаг болган. Ол ынчап тояап чорааш, бир-ле бедик, улуг-улуг даштарлыг артка үнүп кээрге, биеэги-ле чорааны Хайгыс дыка бичии апарган ырактан көстүп чыдар бооп-тур. Бедик тайга-сынның кара суун ижип, улуг даштарның калбак орун деглеринге удуп хүнзеп, канчап турбаан дээр. Ой малы безин ишти-хырны боозаан дег үнүп, семирип калган. Чеже маңаа ынча үр турар боор, бир-ле кежээ чайгы сылдыстар четчип орда, тайганың мурнуу ужунче апкан. Хөй-ле кара суглар аттыгып үнген черни эрткеш, даң аткалак турда, баштай-ла Үстүү-Балыктыгның Хөнделеңде аалга барган. Улаштыр-ла чоок, херии аралыг чыдар аалдар кезип-кезип, Балыктыг-Хемни өрү өскээн. Бир-ле орайтай бергенде, делгем шөлдүг черде ак өг көстүп келген. Имиртиңде ол өгге кээрге, улуг назылыг ашак кижиниң өө бооп-тур. Аалда бичии уруглар чугаазындан келген черин Чик деп билип алган. Өгнүң ээзи Сагалыкты шайлаткаш, ооң шырай-арнынче удур көргүлээш, чүве ыыттавайн барган. Ол келген аалчызынче чаңгыс топтап көргеш-ле, шупту чүвени билип кагган. Ол аразында Сагалык дораан-на:
– Аът-мал өртеп каайн – дигеш, өгден үне халаан.
Сагалык өгге дедир келирге, өгнүң ээзи аякта сүттүг шайны сунгаш, оозу пактап орда, чугаалаан:
– Аныяк эр кижи дыка-ла муңгак-тыр силер, оглум. Чер-ле ынчаш, улуг арт-сынга чораан болгаш, ажырбаан-дыр сен. Чаа бүрүлген чаш төл дээш халактаарың кончуг-дур. Маңаа келгениң база эки-ле-дир. Муңгак хөңнүңнү бо Балыктыг-Хемниң суу чавырылдырар чадавас. Чорууруңда, колага кудуп аар болзуңза чогуур-ла-дыр, оол.
Ынча деп кааш, бажы ак дүктерлиг, арны шаңгыр дег сагындырар боорда, чолдак дурт-сынныг ашак кижи шайын таваар аартап орган. Сагалык кайгап, чугаалаар чоор бе деп бодап оргаш, ам канчаар дээш, чугаалап дүжүрген:
– Кадайым оол уруг божуурга, шыдашпайн барды. Өг-оранывыс дүжүргеш, демгимни чуртунче ужудуп чорудуптум.
– Хей ынчаар сен, чорутпазың кай. Муңгарааш, чер-черлер кезип чоруур оглум сен бе. Орай дүн дүшкен ышкажыл. Эртен арга-сүмеден берип, чугаалажыр мен, оглум. Дыштанывыт, уду…
Сагалык ашактың чугаазын сактып чыда, удуй берген.
Даартазында дүъш үези четкелек чорда, Сагалык эзертенип алганда, улуг өгбе кижи ам-на чагыгларын чугаалаан:
– Доктаавайн барган чаш төл дээш эмин эрттир муңгаравайн көр, оглум. Арып-дорупканың-даа аажок ышкаш сен. Өөң иштин дедир эккеп ап, өг-бүлең тудар болзуңза, эки боор. Чүге мынча деп турарым дээрге, шаанда бо Балыктыгның-даа улуг кырганнары «шаралыгда калган чаш төлдүң соо дыка ак боор» – дижир чүве… Катап ажы-төлдүг апаар сен…
– Оолдуг боор частывыс ийин – деп, Сагалык девидексээн.
– Кадайыңның амы-тыны хээрек, кестиң кырында келген турган кижи ышкажыл. Ам ону дораан эдип бээр мен. Оглуң ооң тынын солуп кагбас бе. Ылаңгыя оол уруг, эки аът ээзиниң тынын солууру дег, иезиниң амы-тынын солуп алыр деп, база бо Балыктыгның кырганнарындан-даа, доо кожа чыдар Моолда Аажаа башкыдан-даа дыңнагылаан мен. Черле ажы-төлдүг апаар сен. Кежииң бар-дыр. Ам арта база-ла оол уруг. Аал-ораныңче чанып, чер кезивейн, өг-бүлең катап тудуп көрем – дээш, улуг өгбе кижи оожум дүкпүре аарак, иштинде бир-ле чүве сымырангаш, Сагалыкты аъткарган болгай.
Дедир чанып чоруп ора, орукка аъттыг улуска таварышкан. Кайы чедер деп турарын айтырарга, олары Балыктыгның башкызынга баарывыс ол-дур дишкен.
Башкы кижи турган ышкажыл деп, ол улаштыр чорааш, даап бодап чорааны кай.
(Уланчылыг).
Байыр-Мөңге БАНДАН.
“Шын” №92 2024 чылдың ноябрь 30