Ыт кижиниң өңнүү дижир бис. Ынчалза-даа амгы үеде ниитилелде айыылдыг байдалды олар тургузуп турар апарганнар. Ээзин чидирген, бажыңын тыппайн барган, кудумчуга төрүттүнген дээш янзы-бүрү чылдагааннар ужун тояанчы ыттар санынче кирип чоруй чаа амыдыралга чаңчыкпышаан, чоорту черликсип, каржыланып каарлар. Чылдан чылче оларның саны көвүдээш, харын-даа кижиниң амы-тынынга болгаш кадыкшылынга айыылды болгаш хораны чедирип турары хомуданчыг. Чаңгыс черлик ыттың безин кижиге хоразы кайы хире улугул? Бир дугаарында, олар кижиге калчаа аарыы дээн ышкаш амы-тындан чарлып болур айыылдыг аарыгларны халдадып болур. Кижи бүрүзү, ылаңгыя чаш ажы-төл, ыттан когарап болурунуң айыылы мыяда.
Ыт бөрүнүң төрелдешкек хевири болганда, бөлүглежип алгаш, кижиниң азырап турары мал-маганынче халдап, тудуп чип турар таварылгалар барын социал четкилерде тарай берген видео херечилеп турар. Кылаштап чораан улуг-ла бызааже халдап турар болганда, чаш ажы-төл хамаанчок улуг кижи безин кудумчуга чааскаан кылаштаары коргунчуг апарган.
Черлик ыттар айтырыын шиитпирлээринче чугула кыйгы
Найысылал Кызылга 2024 чылдың октябрь айда калчаа аарыг 3 ыт илереттинген. Ук аарыгны нептеретпейн, когун үзери-биле карантин хемчеглерин болгаш ветеринар-профилактиктиг ажылдарны чорудуп турар. Ветеринария албаны-биле кады азырал дириг амытаннарны бүрүткедир болгаш демдектээр база оларны калчаага удур тарыыр ажылдар ам-даа уламчылавышаан.
Чогуур хемчеглерни чорудуп келген үениң эгезинден тура мал эмчилери 16148 бажыңны база хөй квартиралыг 238 бажыңны (16389 квартираны) эргээн. Мал эмчилери ниитизи-биле 7753 азырал дириг амытаннарны, ооң иштинде 5681 ытты, 1857 диисти, 182 баш бода малды, 15 баш шээр малды, 5 баш аътты, 8 баш хаванны калчаа аарыынга удур тараан. Ээлериниң харыысалгалыг болганы-биле 660 амытан калчаа аарыы тывылбаан үеде-ле тарыттынган. Ук тарылганы карантин үезинде чылда бир катап салыры көрдүнген, а кажан аарыг илереттинмейн турган үеде 2 чыл болгаш тарып турганын кол ветеринар эмчи Буяна Мумбалдай дыңнаткан.
“Чурттакчы чон боттарының күзели-биле азыраан амытаннарын эккеп тарыдып турары өөрүнчүг. Ыдын, диизин чылдың-на тарыдып ап турарга, ээлеринге боттарынга-даа эки. Кажан ыт кым-бир кижини ызырыпкан таварылгада, калчаа аарыы бар-чогунга дадагалзап турбас. Эмнелгеге чеде бээрге, база эмнээшкин чорударынга шаптараазын тургуспас. Боттарының ыттарынга ызыртып алыр таварылгалар база бар” – деп, Буяна Мумбалдай чугаалаан.
Ыттарын, диистерин тарыыр дээрге чөпшээрешпес улус база барын ол демдеглээн. Ындыг таварылгаларда Росхереглелхайгаарал, мал эмчилери база участок шагдаазы шупту баргаш, тарылгадан ойталаан хамаатылар-биле шыңгыы чугааны болгаш тайылбырны чорудуп тургаш, тарылганы кылыр ужурга таваржып турар.
Азырал амытанның тарыткан дугайында медээниң бар-чогун мал эмчилериниң актыларындан, бижимелдеринден көрүп болур. Ол бүгү медээлер 3 чыл дургузунда шыгжаттынар дээрзин кол мал эмчизи дыңнаткан. “Дириг амытанның аарыгга удур туржур күжү (иммунитет) бар, чогун илередиптер лаборатория турар ужурлуг. Тывада ол амдыызында чок. Ындыг болганда чүгле тарылганы салган дугайында бижиктерден ыттың кажан тарытканын тодарадып болур бис” – деп, ол чугаалаан.
Телефон дамчыштыр чагыг киирген хамаатыларның бажыңнарын база кезип, тарылганы чорудуп турар. Азырал амытанын тарыдары-биле 2-95-11 телефон дугаарынче долгап болур.
Калчаа аарыын канчап билип алырыл?
Калчаа аарыын болдурбазының чаңгыс аргазы — чүгле үе-шаанда азыраан амытаннарынга тарылганы кылдырып алыры. Ооң бар, чогун билип алырда, ыттың канчаар алдынып турарын 10–14 хонук дургузунда хайгаараар. Чогум-на аарыгның демдектери 21 хонуктан 1 чыл-даа чедир билдинмейн барып болур. Ыттың кадыының байдалындан ол хамааржыр. Калчаа аараан ыттың чараазы көвүдээр, суг ишпестээр, чырыктан коргар, караңгы черже чаштынар, аажы-чаңы каржы, кылаштаары чиктиг, даштыкы хевири чудаңгы апаарын кол мал эмчизи тайылбырлаан. Калчаа аарыының демдектерин хораннаны берген таварылга-биле салчап болур. Аарыгның кандыг-ла-бир им-демдээ тыпты берзе, ытты удуткаш, лабораторияже дужаагаш, мээзинден анализ алгаш, тодарадыр.
“Калчаа аарыы кажан аарыг ыт ызырыптарга, ооң чараазы таварыштыр чыпшынар. Ынчангаш чурттакчы чонну ыттарын черлик ыттар-биле харылзаштырбайн, үргүлчү багга тудуп, хериминиң иштинден үндүрбезин кыйгырып тур бис” – деп, Буяна Мумбалдай чугаалаан.
Кажан ыт ызырыпкан таварылгада кемдээшкиннер пунктузунга (травмпункт) албан чедер ужурлуг. Ызырган ыттың тарылга алган-албаанының дугайында медээни дамчыдары чугула. Бир эвес ыттың калчаа аарыынга удур тарылгазы чок болза, ызырткан кижиге аарыгга удур тарылганы албан салыр. Ытты база мал эмчилеринге хынадыры чугула.
Байдал чүгээртээн бе?
Амгы үеде черлик ыттарны тудар ажыл кидин түлүк чоруп турар. Оларның хөлүн эрттир көвүдей бергенинден кыска хуусаа дургузунда оларның шуптузун тудары берге апарган. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг муниципалдыг тургузугда киирген онза байдалдың аайы-биле Кызылда ыттар тудукчуларының санын көвүдедирин негээн. Регионнуң удуртукчузу муниципалдыг эрге-чагырганың болгаш Ветеринарлыг албанның алган хемчеглери чедишпес деп демдеглээн. Росхереглелхайгааралдың регионалдыг эргелелиниң база Регионну удуртур төптүң (ЦУР) дыңнадыглары ону бадыткап турар. Эмнелге албан черлеринче ыттарга ызырткаш, кирген кижилер саны эвээжевээн, ол ышкаш бөлүглешкен черлик ыттар дугайында медээлер эрге-чагыргаже хөйү-биле кээп турар. Эрткен чылдың ол-ла үезинге деңнээрге, ол көргүзүг ийи катап көвүдээн.
Тываның Чазааның бо чылдың эгезинде хүлээп алганы Кызыл хоорайга калчаа аарыының үнген дөзүн узуткаарынче угланган хемчеглер планының шупту пунктуларының күүселдезин хандырары чугула дээрзин Владислав Ховалыг демдеглээн. Ылаңгыя чурттакчылыг черлерде кайы хамаанчок төккен боктарны арыглаар, кадыг коммуналдыг бокту дүрген үндүр сөөртүр, ыттарны доктаамал тудар, дезинфекциялаар хемчеглерни көвүдедир талазы-биле ажылдарны күштелдирер херек. Ытка ызырткан эң хөй таварылгалар демдеглеттинген Кызыл хоорайга ыттар тудар бригадаларның санын көвүдедирин айыткан.
Хоорай чагыргазының дыңнатканы-биле алырга, амгы үеде беш бригада ыттар тудар керээлиг ажылдап турар. Мобильдиг бөлүктер 2025 чылдың эгезинден тура хоорай кудумчуларындан 1000 хире ытты туткан.
Республиканың Баштыңы ыттар тудар бригадаларның санын сес чедир көвүдедип, оларның ажылын хыналдага алырын Кызылдың мэри Карим Сагаан-оолдан негээн. Ветеринария албанының төлээлери ооң мурнунда туткан ыттар санының отчедунда чигзиниишкин барын илереткен. Керээлиг ажылдап турар бригадалар төнчү саннарны улгаттырып турар деп ветеринарлар санап турар.
Ветеринария албанының дужаалы езугаар, түр када ыт тудуп-азыраар черлерниң ээлери туттурган ыттар дугайында медээлерни Интернет четкизинге салыр ужурлуг. Ветеринария албанының медээзинге даянгаш, Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондарның дыңнатканы-биле алырга, социал четкиде приюттуң албан езугаар арнында онза ажылдарны чарлаандан бээр февраль 19-ка чедир ээзи чок 619 ыт турганын медеглээн.
Росхереглелхайгааралдың регионалдыг эргелелиниң дыңнатканы-биле алырга, эрткен неделя дургузунда 19 кижи, ооң иштинде 7 бичии уруг ыттарга ызырткаш, дузаны алган. Чыл эгезинден тура февраль 14-ке чедир 107 кижи ытка ызырткан. Эргелелдиң удуртукчузу Людмила Салчактың дыңнатканы-биле алырга, эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге, ол көргүзүг 47,4 хуу өскен.
Сес административтиг девискээрде: Кызыл хоорайда, Кызыл, Чөөн-Хемчик, Чеди-Хөл, Тожу, Бай-Тайга, Улуг-Хем база Мөңгүн-Тайга кожууннарда ытка ызырткан таварылгалар бүрүткеттинген. Тываның найысылалында эң хөй когараан – 8 таварылганы демдеглээн.
Кызыл хоорайның албан черлери ээлери чок ыттарны илередир рейдилерни чорудуп турар. 2024 чылдың ноябрь 1-ден 2025 чылдың февраль 12-ге чедир азырал дириг амытаннарны тударының дүрүмнерин хажыткан кижилерге хамаарыштыр 67 протоколду тургускан, ооң 54-үнге 156 муң рубль торгаалды онааган.
Чурттакчы чоннуң Чаңгыс аай дежурный диспетчер албанының 2-31-42 дугаарлыг телефонунче дыңнадыынга даянып, ол ышкаш социал четкилерде мэрияның хамаатыларның дыңнадыышкыннарга хамаарыштыр ыт тудар бригадалар хоорайның микрорайоннарынче үнүп турар. Ындыг-даа болза үстүнде айыттынган телефон дугаарынче долгаарга, шуут харыылавайн баар азы чурттакчының айтырыынга тодаргай харыы бербейн, бир специалистен өскезинче чорудуп туруп бээри хомуданчыг.
Ветеринария албанында тарыышкын талазы-биле 89016444925 дугаарлыг “изиг шугум” телефону база бар.
Кызылда Оюн Күрседи кудумчузу, 6 дугаар бажыңда мал эмчизиниң тускай кабинеди дыштаныр хүннер чокка ажылдап турар.
Ч. КАРА-САЛ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27
