Виктор Көк-оол аттыг Национал хөжүм-шии театрынга болган Башкының болгаш дагдыныкчының чылын түңнээн байырлыг хемчегни «Башкы – значит учитель» деп Тывага келген баштайгы орус башкыларга тураскааткан кыска фильм-биле эгеледи.
Тыва чогаалдардан номчааным төөгүлерни сактып, бирде өөрүнчүг, бирде кударанчыг бодалдар сеткилимге доюлду. Шынап-ла, кайгамчык-ла маадыр башкылар-дыр. Черниң черинче төрээн черин, төрел чонун каггаш, үжүк-бижик билбес тыва чонну өөредир дээш чедип келген деп бодап олурумда, кино төнген. Көжегелер ажыттынарга, караңгы сценада холунда чырыткы туткан орус башкы:
«Кажан-на-бир ажылымдан ырай бээр мен,
«Канчалдың?» – деп, Бурган менден түңнел негээр.
Сылдыс-биле дээрни шыптым дизимзе-даа,
Шыны дизе, ажылымны кылып чордум.
Отчугаштар бүрүзүнде – бөдүүн ижим,
Оон ыңай чүнү черле билир мен аан?
Мен чогумда... олар улай чурттазыннар,
Кара сеткил-биле сылдыс кывыспас мен.
Канчап дизе, харыым чаңгыс – Башкы-дыр мен!»
деп чараш одуругларны чугаалай берди. Шүлүк доозулгалакта, оон-моон башкылар болгаш бичии чаштар немежип келди. «Четтирдивис, башкылар!» дээн чаштарның шүлүкчүгештериниң күүселдези-биле байырлыг хемчег ажыттынды.
РФ-тиң чырыдыышкын сайыды С.С. Кравцов онлайн хевирге Башкының болгаш дагдыныкчының чылын хаап тура, чылды түңнеп башкылар, хоочуннар байырын чедирген.
«2023 чылды башкыларга, дагдыныкчыларга, эң-не чугула мергежилдиглерге тураскааткан турган. Бир чыл дургузунда бүгү чуртка 70 муң ажыг хемчеглерни эрттирдивис. Ук хемчеглерге 17 сая ажыг кижи киришкен. «Четтирдим, башкы» деп Бүгү-российжи акцияга 2 сая ажыг өөреникчи киришкен»– деп, Сергей Кравцов түңнээн.
ТР-ниң өөредилге сайыды Елена Хардикова чыылган башкыларга болгаш дагдыныкчыларга байыр чедиргеш, хүндүлүг хоочуннарны онзалап демдеглээш, республика девискээринге бир чыл дургузунда кандыг онзагай болуушкуннар болганын илеткээн.
«Бөгүн бис РФ-тиң Президентизиниң чарлааны Башкының болгаш дагдыныкчының чылын доозары-биле мында чыглып келдивис. Ада-чуртувустуң чонунуң өөредилгезинге В. Путинниң улуг киржилгезин, деткимчезин демдеглевестиң аргазы чок. Башкының күш-ажылын үнелеп, ооң үнезин бедидеринге ук шиитпир улуг идиг болган.
2024 чылдың баштайгы айында республика девискээринге Башкының болгаш дагдыныкчының чылын түңнээн хемчеглерни хөйү-биле эрттирдивис. Чүгле байырлыг хуралдар эвес, аңгы-аңгы мастер-класстар, ажык кичээлдер, класстан дашкаар кичээлдер база болган. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан келген башкылар анаа-ла хуралдавайн, дуржулга солчулгаларын база организастаан. Түңнел хемчеглерге ниитизи-биле 1500 хире кижи киришкен» – деп, Елена Хардикова чугаалаан.
2023 чыл Тывага чүгле Башкының болгаш дагдыныкчының эвес, а Чоннуң чаңгыс деминиң чылы турган. Бо хүннерде болуп турар чүүлдер мээ-медереливисти чаартып, чаңгыс демниг болурунга дузалап турар. Берге үелерде чурттуң чону тарадыр маңнажы бербээн, а харын-даа демнежип эгелээн. Чүгле чоннуң чаңгыс аай деми чуртту күштүг чурт кылып турар. ТР-ниң Баштыңы В. Ховалыгның чарлааны Чоннуң чаңгыс деминиң чылы чонну демнештирген. Салгалдарывысты эрес-дидим өгбелеривистиң, амгы үениң маадырларының үлегер-чижээ-биле болгаш эң-не шылгараңгай чогаалдарның болгаш хөгжүмнүң дузазы-биле кижизидип чоруур бис. Ажы-төлдүң патриотчу кижизидилгезинге башкының болгаш дагдыныкчының ролю улуг.
2023 чылда «Башкының болгаш дагдыныкчының чылында» республиканың өөредилге адырындан 73 ажылдакчы ТШО-га киришкен. Оларның 15-и эки турачылап чорупкан башкылар. Тываның техникумнарының сургуулдары 22 кижи ТШО-га киришкеш, 14-ү ээп чанып келгеш, өөредилгезин уламчылап эгелээн. Артканы ам-даа ТШО-да төрээн черин камгалап турар.
«Чидириглер база бар болганы хомуданчыг. Өөредилге шугумундан эрес-дидим беш маадырывысты чидирдивис. Оларның үжү башкылар. Тываның кадет корпузун удуртуп турган Айдыс Саая. Ооң өөнүң ишти Айлана Шимидтовна Өөредилге яамызының специализи бөгүн бистиң аравыста бар. Мугур-Аксының 1 дугаар ортумак школазының чурулга башкызы Аңчы Оюн база ТШО-га бажын салган. Ооң өөнүң ишти Олча Орлановна Мугур-Аксында «Чечек» уруглар садында кижизидикчи башкызы. Республиканың патриотчу кижизидилге немелде өөредилге төвүнүң специализи Аяс Лопсанның өөнүң ишти Елена Валерьевна Кызылдың 17 дугаар школазының башкызы. Дайынчы хөделиишкиннер девискээринге төрээн чурту дээш эрес-дидим тулчуп тургаш, бажын салган маадырларның өөнүң ишти болур башкылар база хемчегде келген» – деп, Елена Хардикова чугаалаан соонда, башкыларга боодал чечектерни сунган. Кажыыдалдың минутазын сайыт чарлаан.
ЧЫЛДЫҢ ХЕМЧЕГЛЕРИ
План ёзугаар республикага 77 хемчегни эрттирген. Оларның 49-у регионалдыг, а 28-и федералдыг деңнелге. Ниитизи-биле хемчегге 10 муң ажыг кижи киришкен. Чылдың түңнелдери-биле алырга, план күүсеттинген.
Башкының болгаш дагдыныкчының чылының эгезин республикага беш муң ажыг башкы чыылган съезд-биле эгелээн. ТР-ниң Баштыңы мөөрейлерге шаңнал кылдыр 4 225 000 рубльди аңгылаан. Ол деткимче бо чылын база уламчылаар. Август чөвүлел хуралын "Алдын-Булак" кидис өг хоорайга эрттирген. Аңаа эң-не кол үндүрген шиитпир – республиканың математиктиг эртем-билиин көдүрер дээш, тускай орук картазын ажылдап кылгаш, неделяның ийи дугаар хүнүн «Математиктиг ийиги хүн» деп адааш, тускай хемчеглерни организастаан.
Психологтуг класстарның следу, республиканың кожуун болгаш хоорайлар чагырыкчылары-биле чугула чугаалар, «Дагдыныкчы-биле чугаа» деп дамчыдылгалар, ТР-ниң улустуң башкыларының чурагайлыг чурук делгелгези дээн ышкаш чугула болуушкуннарның каттыжылгазы башкының болгаш дагдыныкчының чылынга утка-шынарны киирген.
2023 чылда башкы болур күзелин илередип, ук мергежилди шилээш, дужаап кирип алган доозукчуларның саны 30 хуу өзе берген. Ол дээрге 249 доозукчу өөредилге шугуму-биле салым-чолун холбаар деп шиитпирлээн.
«Чаа салгал» аныяк башкылар шуулганынга «Мен башкы мен» программаның үш чыл дургузунда 200 ажыг башкылар киришкен. 2023 чылда ук программа-биле ажылдай берген аныяк башкы бүрүзү 174 муң рубльди деткимчеге алган. 2024 чылдан эгелеп студентилеп тургаш, школага ажылдай берген башкыларның күш-ажылчы стажынга 3 чылды немей санаар апаар.
АТТАРЫН МӨҢГЕЖИТКЕН
Өөредилге адырынга 2023 чылдың эң-не кол болуушкуннарының иштинче алдар-аттыг башкыларның ады-биле үш өөредилге черин адааны: РСФСР-ниң алдарлыг башкызы, «Маадыр ие» аттың эдилекчизи Наталья Дондаловна Лойгунуң ады-биле Эрзинниң Бай-Даг ортумак школазын, Тываның улустуң башкызы Регина Рафаиловна Бегзиниң ады-биле Тываның өөредилге хөгжүдер институдун, ТР-ниң улустуң башкызы, ТР-ниң Кавалер ордениниң эдилекчизи Александр Морозовтуң ады-биле Республиканың аграрлыг лицейин адаан.
«КӨДЭЭ ЧЕРНИҢ БАШКЫЗЫ» БОЛГАШ «МЭЭҢ БАШКЫМ»
Россияга Башкының болгаш дагдыныкчының чылын чарлааны-биле ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг «Мээң башкым» деп губернатор төлевилелин эгелээн. Ук төлевилелдиң бюджеди – 26 сая рубль. Ортумак болгаш дээди өөредилге черинде башкы мергежилди чедип алыр дээш, чедиишкинниг өөренип турар сургуулдарга болгаш студентилерге ниитизи-биле бир чыл иштинде 800 муң рубльди аңгылаан. Ортумак өөредилге чериниң сургуулу айда 3 муң рубль, а дээди өөредилге чериниң студентизи айда 5 муң рубльди алыр.
2006 чылдан тура РФ-тиң Президентизиниң шаңналы дээш Россия чергелиг мөөрей чылдың-на болуп эртип турар. Ниитизи-биле 85 российжи башкы 200 муң рубльди алган. ТР-ниң Баштыңының чылдың тергиин башкыга 170 муң рубль шаңналын 170 кижи 50 муң, 30 муң кылдыр ап турган. Ук деткимче акшаның ниити түңү – 420 муң рубль турган болза, бо чылын 900 муң кылдыр өстүрген.
РФ-тиң Президентизиниң «Көдээ черниң башкызы» деп 2020 чылда эгелээни төлевилелди 2030 чылга чедир узаткан. Тывада барык бежен хире башкы бо программа-биле ажылдап турар. 2024 чылда 13 башкы ук программага киржир.
ЧЫЛДЫҢ ЧОРГААРАЛЫ
Башкылар, кижизидикчилер, дагдыныкчылар чокта кандыг-даа чаа-чаа чүүлдер утка-шынарын чидириптер. Бо хүннерде республикада онзагай салым-чаяанныг, салган сорулгазынга туруштуг 11 муң ажыг башкы өөредилге черлеринде хаара туттунган. Ону янзы-бүрү мөөрейлерниң түңнелдери бадыткап турар.
Кызыл хоорайның 1 дугаар школазының логопед башкызы Ольга Чащухина «Россияның дефектолог башкызы–2023» Россия чергелиг мөөрейге 75 киржикчиниң 10 эң-не шылгараңгай башкыларның аразынче кирип, «Чылдың логопеди» номинацияга лауреат атты чаалап алган.
Кызыл хоорайның 1 дугаар школазының орус дыл болгаш чогаал башкызы Лидия Микова «Орус дылдың кадагалакчылары» Россия чергелиг мөөрейниң лауреады болуп, республикага тергиин түңнелди эккелген. Ол диплом болгаш бир чыл дургузунда ай санында 50 муң рубль алыр шаңналды «Эмпатия» фондузунуң ачы-дуза программазындан алган.
ШАҢНАЛ-МАКТАЛДАР
ТР-ниң Баштыңының оралакчызы Орлан Сарыглар байырлыг хемчегге киржип, Тываның Баштыңының байырын дамчыткаш, шылгарааннарга шаңналдарны тывыскан.
РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының хүндүлел бижиктерин болгаш шаңналдарын ниитизи-биле республиканың 11 башкызынга тывыскан. Оларның ийизи хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының Хүндүлел бижиин алган.
Алды кижи өөредилге шугумунга хөй чылдарда үре-түңнелдиг күш-ажылы дээш РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының «РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини» деп хүндүлүг атты алган.
Кызыл хоорайның 15 дугаар лицейиниң эге класстар башкызы Светлана Лейзер болгаш Кызылдың 1 дугаар школазының логопед башкызы Ольга Чащухина өөредилге шугумунга бердинген ажылы дээш РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының «Мергежилинге бердингени дээш» деп хөрек демдээ-биле шаңнатканнар.
Аныяк башкыларга үргүлчүлелдиг болгаш шынарлыг дузазы дээш Баян-Кол ортумак школазының социал педагогу Любовь Чылбак-оолду РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының «Хүндүлүг дагдыныкчы» деп хөрек демдээ-биле шаңнаан.
ТР-ниң Баштыңының айтыышкыны-биле хөй чылдарда үре-түңнелдиг күш-ажылы дээш өөрүп четтириишкинниң бижиин дөрт башкыга тывыскан.
ТР-ниң Баштыңының Чарлыы-биле хөй чылдарда бердинген күш-ажылы дээш ийи башкыны ТР-ниң Баштыңының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан.
«Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты Кызыл кожууннуң "Звездочка" уруглар садының кижизидикчи башкызы Светлана Ондарга болгаш Бай-Тайга кожууннуң Тээли сумузунуң «Белек» уруглар садының биче кижизидикчизинге тывыскан.
«Кызымаккай күш-ажылы дээш» деп ТР-ниң медалы-биле Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының улусчу ужурлар башкызы Светлана Шулуу-Маадырны шаңнаан.
ЧАРАШ ЁЗУЛАЛ
Өг-бүле – амыдыралдың дөзү, ол чаш уругнуң хүлүмзүрүү, иезиниң ынакшылы, адазының өөрүшкүзү. РФ-тиң Президентизи В. Путин 2024 чылды Россияда Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан. Ынчангаш Башкының болгаш дагдыныкчының чылын түңнээш, өг-бүлениң одаан дамчыдар утка-шынарлыг чараш ёзулал болган. Республиканың 17 кожуунундан болгаш Кызыл, Ак-Довурак хоорайлардан тергиин өг-бүлелер чыскаалыпкан. Москва хоорайда болуп турар «Россия» делгелгезинге кывыскан «Россияның чүрээ» өг-бүле одаан «Төрээннерим– эргимнерим» бүгү-российжи акцияга киржип чораан Дамдыннарның өг-бүлези сцена кырынче үндүрүп эккелген.
«Россияның чүрээ» өг-бүле одаа өг-бүлелер төрүттүнер черге, ТР-ниң төп ХБАБ-ка, шыгжаар. Өг-бүле тудуп келген аныяктар шак ол одагны кыпсып, ёзулалды кылыр.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №8 2024 чылдың февраль 3
