Чимистиг чадаң ыяштарга инек-караа, честек-кат, кызыл-кат, көк-кат, кызырак-караа болгаш оон-даа өске каттар хамааржыр.
ИНЕК-КАРАА
Бо кат чаагай амданныг, тускай чыттыг болгаш кижиниң организминге херек витаминнер, микроэлементилер болгаш кислоталар-биле байлак, ынчангаш ногаажылар боттарының дузалал ажыл-агыйларында ону хөйү-биле өстүрүп турар. Чогум бо кат 10–15 чыл дургузунда чаңгыс черге өзер, ындыг-даа болза, эң-не хөй дүжүттү 2–4 дугаар чылында бээр, ынчангаш ооң 5 чыл чеде берген адырларын хөрзүн кырындан одура кезип кааптар.
Инек-караа – чырыкка ынак үнүш, ынчангаш ук арга бо үнүштүң хөлүн эрттир сырый үнерин, хүн чырыын болгаш хөрзүнден алыр чеминиң эвээжээрин болдурбайн турар. Инек-карааның сывын эрте чазын хар чаа-ла эрип турар үеде үнүштүң мочургалары хөөвээнде кезер. Кезерин орайтадыр болза, ол чылын дүжүт албайн барып болур.
Инек-карааже халдаар хөй санныг хээкчилер болгаш аарыглар бар, ынчангаш ол катты өй-шаанда чемгербишаан, үезинде хоралакчылар-биле демиселди чорудуп турар болза, эки дүжүттү алырының магадылалы бар.
Инек-караан чаа участокче олуртурда, сентябрь төнчүзүнде азы октябрь айның эң-не эгезинде олуртур. Чазын олуртур дээр болза, дыка эртежик үеде, үнүштүң чулуу шимчевээнде база мочургалары хөөвээнде бо ажылды кылыр. Ханызы болгаш дооразы 50 сантиметр черни казып белеткээш, аңаа 7–10 литр кара иринди болгаш 1 литр ыяш хүлүн холуур. База 100 грамм суперфосфаттан холуп алыр болза ажырбас. Каттарның аразы 1–1,3 метр болур ужурлуг.
Инек-караа сугга ынак культура, ынчангаш хөрзүннү кургатпазы-биле кырынга саваң, хирээнди азы үнүштерниң кургаг сыптарын салып ап болур силер, ындыг-даа болза, аңаа хээкчилерниң чуургалары болгаш личинкалары кыштавас кылдыр ону орай күзүн ап кааптар, болдунар болза, аңгы черге өрттедир.
Инек-карааның адаанда хөрзүннүң кырын дазылдарже агаар эки дамчып турары-биле чылдың-на ханы эвес кылдыр үлдүрертип турар болза эки. Кат грибоктуг аарыгларга база алзыр, ынчангаш чазын үнүш үнүп эгелээнде, аарыгларга удур профилактиктиг чаштырыышкынны чорудар (бордосская жидкость, медный купорос болгаш оон-даа өске хөй-хөй препараттар бар). Чайгы үеде хээкчилер халдай бээр болза, химиктиг препараттар ажыглаан херээ чок, ооң орнунга манаашкыны үр эвес биологтуг препараттарны хээкчилерниң хевириниң аайын көрбүшаан ажыглаар. Бир эвес күзүн каттарга хээкчилер көстүп турган болза, часкы үеде оларны дээштиг хораннар-биле хораннап ап болур. Чамдык огородчулар хээкчилерден адырлып алыр сорулга-биле чазын кат сывынче изиг суг кудар. Ол чоннуң аргазы бооп турар, ындыг-даа болза, инек-караа дыка эрте оттуп кээр болганындан ол ажылды чүгле хар чаа эрип турар үеде чорудуп болур.
МАЛИНА
Бо катты тарыксавас кижи кайда боор, ындыг-даа болза аңаа ажаалда херек. Малина 2 аңгы хевирлиг. Бирги таварылгада каттар эрткен чылгы чаа үнүп келген сыптарга тыптыр, ындыг таварылгада күзүн кат үнүп каапкан сыптарны шуптузун дөзүнден кезип кааптар, а ийиги таварылгада (ремонтантылыг сорттар) каттар бо чылын үнүп келген сыптарга үнер, ынчангаш күзүн оларны база-ла кадын берген соонда, кезер.
Малина инек-караанга бодаарга, хөлегеге шыдамык-даа болза, ооң сывын үргүлчү таарып, санын үргүлчү өйлеп турар кат-тыр. Чүге дээрге сырый үнерге, чырык болгаш суг, чем чедишпезинден дүжүдү эвээжээр. Ынчангаш чайгы үеде 2–3 катап кезер. Эрте чазын кышкы үеде доңа берген сыптар бар болза, база дораан кезип октаар.
Малина сугга ынак культура, ынчангаш хөрзүннү кургадыр болза, кат албас, харын-даа сыптары безин кадып каар, а кат тыптып турар үеде харын-даа ийи-даа катап суггарар. Ынчангаш хөрзүнде сугну камнаары-биле база-ла хөрзүн кырынга саваң, хирээнди, эрги бүрүлер ышкаш чүүлдерни салгаш, күзүн ап кааптар. Малина чемге ынак үнүш болганда, часкаар албан комплекстиг чемишчидилге-биле айыткан нормазын езугаар чемгерер (азофоска, нитроаммофоска болгаш оон даа аңгы чемгерилгелер).
Инек-караанга бодаарга, малина доңуучал, соокка шыдамык эвес культура. Чүге дээрге ол Азияның мурнуу чүгүнге тывылган, ынчангаш малинаның сорттарын шилип алырда, 4-кү климат куржаанга шыдамык сорттарны шилип алыр болза эки (-41). Чүге дээрге Сибирьге таарыштырган чамдык сорттар бистиң климатка дөмей-ле доңа берип болур. Малинаның Сибирьге тааржыр сорттарын колдуунда Алтайның Сад эртем-шинчилел институдунга кылып үндүрген болуп турар. Ынчангаш эрте быжар Барнаульская, Дочь вислухи, Блеск, ортумак үеде быжар Акварель, Блестящая, Зоренька Алтая болгаш оон-даа өске сорттарны ажыглап болур. Чылдың-на күзүн малинаның дөзүнче ириндини төп ап турар болза эки.
Малина, инек-караа болгаш өске-даа өзүмнерни садыглардан болгаш рыноктан садып алган болзуңарза, ораап каан пленканы болгаш торфту ап кааптар силер, ооң соонда дазылын фитоспоринниг сугже азы өске-даа грибоктарга удур препарат холаан сугже 5–6 шак чедир тургузупкаш, тарыыр мурнунда өлүгленип, карара берген дазылдарын кезип кааптар.
Светлана КУУЛАР, агроном.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” “ 18 2024 чылдың март 9
