Бүгү-делегейниң чогаалчылар хүнүн хөй күрүнелерде демдеглеп турар. Ук байырлалды 1986 чылдан бээр тускай байырлал кылдыр эрттирген. Чогаалчының сөзү – хүн бүрүнүң, узун чуртталганың, чурттуң болгаш делегейниң болуушкуннарының чаңгызы, чогаалчының сөзү – кайы-даа үелерде чугаалап турар кижиниң чидиг чепсээ. Чогаалчылар – бодунуң чурттап чоруур үезиниң янзы-бүрү айтырыгларын көдүрүп, кижи дугайында, кижиниң ниитилелде байдалының дугайында, кижи болгаш долгандыр хүрээлел, оон-даа көвей нарын айтырыгларны хайгаарап, оларны бодунуң көрүжү, туружу-биле чырыдып бижиирин оралдажып чоруур депшик бодалдыг кижилер.
Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери Бүгү-делегейниң чогаалчылар хүнүн Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның юбилейинге тураскаадып эрттирген. Национал школа хөгжүдер институттуң удуртулгазы-биле дугуржулга ёзугаар республиканың тыва дыл, чогаал башкыларынга ханы шинчилелдерлиг илеткелдерни кылып берген. Үш хонук дургузунда уламчылаан курстар “А.А. Даржайның «Оңгар» деп тоожузун сайгарарының чамдык чидиг айтырыглары» деп ниити темалыг эрткен.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң чогаал шинчилээр секторнуң эргелекчизи, филология эртеминиң кандидады У.А. Донгактың «А.А. Даржайныӊ «Оӊгар» деп прозазында чогаал маадырларын өскертип сайгарары» деп илеткелинден башкылар хөй-ле теориялыг, деңнелгелиг сайгарылгалыг, ажыктыг медээни дыңнааннар. ТР-ниң улустуң чогаалчылары: Н.Ш. Куулар болгаш М.А. Күжүгет олар «А.А. Даржайныӊ «Оӊгар» деп тоожузунда Боражыктың сагыш-сеткилиниң ыстап аараан эрээзи» база «А.А. Даржайныӊ «Оӊгар» деп тоожузунда кижиниӊ психологиязын чурааны» деп темаларны башкыларга таныштырганнар. ТывКУ-нуң тыва филология болгаш ниити дыл эртемнер кафедразының эргелекчизи, филология эртеминиң кандидады А.М. Соянның «А. Даржайныӊ «Оӊгар» деп тоожузунда маадырларныӊ овур-хевири. Кижилер аразында хамаарылгаларны чогаалда чуруп көргүскени», Национал школа хөгжүдер институттуң парлалга килдизиниң компьютерлиг графика талазы-биле кол специализи К.К. Конзайның «Чогаалдар-биле ажылдап тура, аудио, видео болгаш өске-даа аргаларны ажыглаары», «А.Даржайның «Оңгар» деп тоожузун сценажыдары», Ак-Довурак хоорайның ийи дугаар школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы С.Н. Монгуштуң «А.А. Даржайның «Оңгар» деп тоожузунда чечен девискээр, үе болгаш болуушкуннар», «Чогаал эртемин башкылаарының методиказы: ханылап өөредир арга» деп илеткелдери дыңнакчы башкыларга аажок солун болган.
Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының эргелекчизи В.В. Монгуш «Кижини долгандыр өртемчей болгаш персонажтың овур-хевири» деп темазын А.А. Даржайның «Он рубль» деп чогаалы-биле холбаштырып, деңнелгелиг сайгарылганы кылган. А.А. Даржай аттыг институттуң этнология болгаш лингвокультурология лабораториязының эргелекчизи, филология эртеминиң кандидады улуг Ш.Ю. Күжүгет «Чечен чогаалда пейзаж (бойдус) чурумалы. «Оӊгар» деп тоожузунда бойдус чурумалы» деп темага сонуургаткан.
Илеткелчи чогаалчыларның, эртемденнерниң, башкыларның дыңнадыгларын бирден бирээ чокка видеога тырттырган, ук илеткелдер төөгүге артып каар, өөреникчилерге, студентилерге, чогаалчыларга, Тываның төөгүзүн шинчилээрлерге ажыктыг болур дээрзи чугаажок.
Бүгү-делегейниң чогаалчылар хүнүн уткуштур Тыва Республиканың булуң бүрүзүнден келген башкылар боттарының тус-тус белеткээни илеткелдерин, кичээл планнарын, сактыышкыннарын база үлешкеннер: ТР-ниң Аграрлыг лицей-интернадының башкызы Ч.Ч. Шилова «Проза чогаалында тоожукчу, автор, чугаалап турар кижи, маадырлар (персонажтар)», Өвүр кожууннуң Солчур школазының башкызы Р.А. Ооржак «О.К. Саган-оолдуң болгаш А.А. Даржайның Боражык деп маадырлары – атташ-маадырлар», Ак-Довурак хоорайның даг техникумунуң башкызы С.Б. Олчат-оол «Оңгар» деп тоожуда күстүң овур-хевири», Ак-Довурак хоорайның Өлчей аттыг лицейиниң башкызы С.О. Ооржак «Бистиң бичии чуртувуста «Улуг террор» деп кичээл планы, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг ортумак школазының башкызы А.Д. Доржу «Чурттуң, чонунуң салым-чолу дээш аарышкы» деп чогаадыы, Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем школазының хоочун башкызы Г.Н. Буянды «Чогаалчы болгаш ооң чурттап чораан үези» деп солун сактыышкыннарлыг дыңнадыы, Кызыл кожууннуң Шамбалыг суурунуң башкызы Ф.Д. Монгуш «Оңгар» деп тоожуну «Кичээл-дискуссия» хевиринге эрттирери», Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Аксы школазының башкызы Ч.Э. Балчый «Курстан дыңнаан илеткелдеримниң онзагайы. Орус болгаш тыва чогаалдарда репрессия темазы», ТР-ниң Аграрлыг лицей-интернадының башкызы С.Б. Ондарның «А.А. Даржайның «Оңгар» деп тоожузунга кичээл-планы».
ТР-ниң ЧЭ-ниң кежигүннери болгаш тыва дыл башкыларының демнежип кылганы, үш хүннүң дургузунда эрткен билиг бедидер курс кончуг солун, ажыктыг эрткенин башкылар түңнеп, аңаа киржип, дыңнап алганынга өөрүп турганнар. Олар Национал школа хөгжүдер институттуң компьютерлиг графика талазы-биле аныяк специализи К.К. Конзайның «А.А. Даржайның «Оңгар» деп тоожузун шиижидериниң аргалары болгаш сүмелери» деп илеткелин онза демдеглээннер.
Чогаалчы кижи чон-биле сырый ажылдап чурттаар дээрзин бо хемчег бадыткап каан.
Лидия ООРЖАК, башкы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №19 2024 чылдың март 13
