Чогаадыкчы ажыл — кайгамчык, аажок берге болгаш магаданчыг өөрүшкүлүг күш-ажыл.
/Н. Островский/
Кижиниң бодалдарын делгемнерже ужуктурар бо чугааны дыка чүүлдүгзүнер мен.
Чогаадылга дээрге кажан-даа туруп көрбээн чаа чүүлдү чогаадыры-дыр. Ынаар орукту баштай-ла ада-ием изеп бээрге, ооң соонда школага, эмчи институдунга башкыларым шуудаткан. Маңаа эң кол черни делегейниң чогаалчылары ээлээннер. Оларның чогаалдарын алды харлыымда-ла төрээн Мугур-Аксы суурумда бажыңывыска шуурганныгда номчуп эгелээн мен. Ам бо үеде-даа үзүк-соксаал чок номчуп чор мен!
Бистиң төрел бөлүүвүсте сиңниккен чуртталганың үндезиннерин билип аарынга ада-ием таваан салган. Ийи харлыг Зина дуңмамны база дөрт харлыг мени Мөңгүн-Тайганың эдээнде кырган-ачам, кырган-авам сугга аппарып каан. Өгден үнерге, чиилешкен өшкү-хойлар, сарлыктар, Мугур хем, меңгилери чайынналган бедик даглар мени уткуур. Кырган-ачам моолдаар, а кырган-авам алтай дылды эки билир. Чаңгыс-даа дыштаныр хүн чок малын малдаар, чай чок-даа болза, олар биске үлегер домактар, тывызыктар, тыва чоннуң чаңчылдарын айтып берип, дыка солун тоолдар ыдып бээр турганын сактыр мен.
Бир катап ада-ием кээрге, мени хоптанган дээр: «Шокар авам соктапты, кызыл авам хыйнапты». Бис ийи чаштар Мугур хемни бопук идиктерлиг сүзүп турувуста, кызыл-хүрең тоннуг кырган-авам база шокар тоннуг Кулак күүйүм бисти сугдан ужулгаш, чаяаларывысче часкагылапкан чүве-дир. Бопуктар даараары берге болгай. Мен ону сагынмас мен, «Дөрт харлыыңда шүлүктеп эгелээн сен, уруум» деп ачам ону сактыр чүве.
Өг-бүлемде он ийи ажы-төлдүң ортуну болгаш, кавайга бир-ле дуңмам чайгап ора, ном номчуур турган мен. Чеже-даа шимчеңгир тенек болзумза, номда кол маадырның салым-чолун сонуургааш, номдан салдыкпазым кончуг.
Алыс чуртум – Мөңгүн-Тайга. Даг-Алтай база Моол-биле кызыгаарлашкак Тываның бо кожууну меңгилери чайнаан, бедик-бедик даглар-биле хүрээленген. Мында чүгле мал ажылы сайзыраан, чүгле үндезин тыва чон чурттап чоруур. Кожуун төвү Мугур-Аксы суурумда ортумак школа бар. Эге класстарга чүгле тыва дылга өөрендивис. Беш класстан эгелеп кичээлдер орус дылга эртсе-даа, ону шиңгээдип аары меңээ берге турган. Клубтуң азыында ном саңының эргелекчизи Тывада сураглыг тоолчу Самбуу Чүвүрекович Саая мени номнар номчуурунче улам хандыкшыткан. Он харлыымда орус номнарны сөзүглел ажыглап очулдуруп тургаш, орус дылды шору билир апардым. Кажан мен 9 база 10 класска өөренип турумда, бистиң кожуунга орус башкыларның келгени улуг аас-кежик болган. Картошка безин өспес, кадыг-шириин бойдустуг бистиинге орус башкылар үр ызырынмас.
Бо үеде 85 чыл оюн демдеглеп турар Мугур-Аксының 1 дугаар ортумак школазы билиглерже хандыкшылымны, өөредилге номнары-биле бот-тускайлаң ажылдаарымны, бот-боттарывыска дузалажырын, найыралды дээш хөйнү меңээ хайырлаан. Ол бүгү мээң амыдыралымга кончуг ажыктыг болган. Бистерни негелделиг, дыка билдилиг башкылар өөредип турган. Оларның аразында 50 чыл стажтыг, тыва дыл база төрээн чогаал башкызы Долчун Баазановна Донгак, ол ышкаш орус дыл, орус чогаал башкызы Алла Яковлевна Гринева оларның кичээлдеринге эң ынак турдум. Олар чогаадыглар бижидип, номчаан номнарның кол утказын, номга хамаарыштыр бодалдарывысты чугааладыр турдулар. Алла Яковлевна Омск хоорайдан келген. Ол чүгле кичээлге эвес, а өг-бүлемге номнарны ыыткыр номчуп турарымны сүмелээрге, хамык дуңмаларымга орус дылдан тыва дылче очулдуруп, номнарны ыыткыр номчуур мен. Номчуп оргаш, бир көөрүмге, дыңнап чыткан эң бичиилери будум адаанда удуй берген-даа боор.
Мугур-Аксынга Тываның билдиңгир чогаалчылары келгилээр. Ылаңгыя Александр Даржайның келгенин таан утпас мен. Ол шүлүктээн соонда сургуулдар боттарының шорбажылаан шүлүктерин номчаан. Мен база «Төрээн черим Мөңгүн-Тайгам» деп шүлүүмнү чугаалаарымга, А. Даржай бичии эдипкеш, мени мактаптарга, өөрээнимни чүү дээр!
Бистиң школавыска «Меңги чечээ» чогаал бөлгүмүн мээң даайым (авамның кады төрээни) шүлүкчү Молдурга Салчак удуртуп турган. Аңаа бистиң шал-бул бижээн шүлүктеривисти сайгарып, даайымга са шүгүмчүледир бис. Бөлгүм соонда шүлүктер сайгарылгазы бистиң бажыңывыска чогаалга ынак ачамның база С.Б. Молдурганың киржилгези-биле уламчылаар. Даайымның чаа төрүттүнген шүлүктерин оюн-баштак аайы-биле оя-кыя ачамның шүгүмчүлээрин ам-даа сактыр мен.
Ужук болган «Меңги чечээ» бөлгүм уттундурар ужур чок. Оон ыңай Тываның шүлүкчү чогаалчылары меңээ дөгүм болган. Оларның бирээзи боор шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Өлчей-оол Монгуш мээң дагдыныкчым апарган. Он харлыында ооң мага-бодунуң чартыы өрттенгеш, эмчилер чөгенип турда, чуртталгага ынак Өлчей-оол өлүмнү шыдап үнген. Чүгле эге школа дооскан өртең оолчук ном саңынга кээп дыка номчуттунар. Ак-Туруг суурда ном саңының номнарын ол төндүр номчаан. Амгы үеде ол ном саңы ооң адын эдилээн. Чогаалдарын номчуп чорааным Өлчей-оол Куңгааевичини бир дугаар Чаа-Хөлге көргеш, корга бердим. Арнын, мойнун, холдарын өртең сорбулар дырыштыр тыртса-даа, ооң амыдыралга ынак, оюн-баштаа, хөйнү билири ала-чайгаар кижини сорунзалай бээр. Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарның «Улуг-Хемниң чалгыглары» чечен чогаал каттыжыышкынын удуртуп тургаш, Өлчей-оол Кунгааевичиниң негелделиин кайгап ханмаан мен. «Салаа-сайгыды чок мен безин машинага парланып турумда, бүдүн-бүрүн сен чоонган сен» дээрге, бижик кагар машинага парлап өөрендим-даа, оон солуннарга үнген шүлүктеримни чыып эгеледим. 1996 чылдың март 31-де Өлчей-оол Кунгааевич «кызыл-дустаза-даа», ооң өрт халавын тиилээш, чогаал оранында төлептиин бодап келгеш, амыдыралдың бергелерин шыдап эртип чор мен.
Шүлүкчү, очулдурукчу Борис Казырыкпай-биле чогаалдарывыс сайгаржып, кады очулгалар кылып чордувус. Ол филолог кижи. Кызылдың башкы институдун дооскаш, Кызыл-Хая, Мугур-Аксынга башкылап, Кызылга «Улуг-Хем» сеткүүлүнге харыысалгалыг секретарьлап, «Башкы» сеткүүлге корреспондентилеп, сөөлгү чылдарында ТИГИ-ге эртем ажылдакчызы турду. Ооң чогаалдарында көскү черни эр кижини төлептиг кижизидер айтырыг база улусчу педагогика ээлээн, ылаңгыя «Эр чол» деп ному аныяк өскенге дыка ажыктыг болгаш өөредиглиг. Борис Оюлович-биле Юрий Промптовтуң «Азия диптиң төвүнде» деп номун орус дылдан тыва дылче кады очулдурдувус-даа.
Чүгле Тывада эвес, а Россияда билдингир шүлүкчү Лидия Иргиттиң чуртталгага база кижилерге дыка сонуургалдыы, бергелерге торулбазы ооң чогаалдарында илереттинген. Амыдыралдың бергелерин ажып эртеринге Л. Х. Иргиттен өйлеп-өйлеп үлегер ап чоруурумну миннип каайн. 2022 чылда үнген ооң «Дегбес боо» номунда совет болгаш амгы үеде Тываның амыдыралында хөктүг болгаш ылап болган таварылгаларны каткы биле шоодугну согажалап бижээни солун.
Мени сорук киирген, чогаал оранынче углаан кижилерниң бирээзи Мария Андреевна Хадаханэ. Бир Шагаада Тывада Литфонд даргазы Лидия Иргиттиң организастаан кежээзинде Мария Андреевна «Подмосковные вечера» ырны сурагжаан ыраажы Лидия Русланова дег кыңгырт кылдыр ырлай бээрге, тааланчыын, шуут бир-ле артист! А кажан ооң соруу күштүг, өттүр сөглеп чугаалааны бээрге, катап-катап дыңнаксааң кээр! М.А. Хадаханэ тыва уран чүүлдүң, чечен чогаалдың өзүлдезин Россия болгаш кадагааты чурттарга делгереткен. Ындыг кайгамчык критиктиг боорувуска, Хакасия, Алтай, Даглыг Шорияның чогаалчылары бистерге, – Тываның чогаалчыларынга, адааргаар турдулар. Шынап-даа болза, чогаалының дугайында критиктер чаңгыс-даа сөс чугаалавайн баар болза, чогаалчыга ол эң коргунчуг апаар. А кажан ооң чогаалында чедер-четпестерин илередирге, ол дег өөрүшкү кайда боор! 2003 чылда мээң «Мөңге меңги оранында» деп чугажак номум чырыкче үнүп кээрге, кым деп кижи канчаар үнелээр ирги деп сагыжым саарзык турда, «Тувинская правда» солунга Марии Хадаханэниң «Төрээн чуртунга ынакшыл-биле» деп чүүлүнде чаңгыс эвес, а мени деткээн хөй чылыг сөстеринден чүрээм чымырткайнып, дыка амыраан ийик мен. Ол ышкаш «В юрте бабушки Дыртыыны» база «Мама Нади Рушевой» тоожуларымга меңээ эң чугула барымдаалыг үнелелдерни ол бижээн. Аравыста чок-даа болза, чүректеривисте Мария Хадаханэ мөңге дириг.
Сезен чылдарның төнчүзүнде Ленинград хоорайга боостаа, думчук, кулак эмчизинге өөренип тургаш, өг-бүлемни сагынгаш, шүлүктер бижип эгелээн мен. Бир катап «Шын» солунга баштайгы шүлүүм үнүп кээрге, өөрээш, шүлүктерим херекке албас бодум ам шуут оларга камныг апардым. Өөм ээзин чидирипкен кончуг берге үемде шапкыланган чүрээмни оожургаткан шүлүктер оранынга кезээде мөгеер мен. Черле ынчаш чүгле шүлүктер эвес, а калбак чогаал ажыг-шүжүгден кижини чартыктырып, оожургадырын эъди-кежимге билип, бергээ таварышкан улуска чогаалче хандыкшыырын күзээр-дир мен. Солунга үнген шүлүктерим ап алгаш, Александр Даржай даргалаан Тываның Чогаалчылар эвилелинге келдим. Ажыг-шүжүгден ам-даа оңгарылбаан мени ол дыка деткип, үнелелди бижээш, парладырын сүмелээн. 1999 чылда «Амыдырал чаяакчызы» аттыг баштайгы шүлүктерим ному үнүп кээрге, шыдаар-дыр мен деп чоргааралдан чалгынналдым. Ынчаар-ла удаа-дараа шүлүктерим үш чыындызын чырыкче үндүрдүм. Мээң очерктерим, орукка демдеглелдерим, чечен чугааларым республика солуннарынга, Тыва Республиканың чогаалчыларының «Улуг-Хем» база «Башкы» сеткүүлдеринге үнерге, амыраарым хөлчок.
2002 чылда Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелинге, 2003 чылда Россияның Журналистер эвилелинге, 2010 чылда Россияның Чогаалчылар эвилелинге кирдим. Кежигүн билеттерим бар-даа болза, ёзулуг чогаалчы мен деп бодумга бүзүрелим чок. Аңаа чедир өспээнимни минниндим. Чижээ, шүлүктеримни орус дылче очулдуруп чадаштым. Тыва дылда дыка аянныг шүлүктерим очулгазы орус дылда рифма чок анаа бир домак апаар. Ооң кадында тыва дылда рифмалар эгезинде, а орус дылда сөөлүнде боорга, дам нарынчаан. Стиль, грамматиканы чугаалаан-даа ажыы чок, редактор дөмей-ле чазыгларымны тып аар. Орустаарым хирелиг боорда, чогаал талазы-биле мергежилим чокта таптыг чогаадыр харыым чогун билдим. Москвага, Литература институдунга өөрениримни 2000 чылда Мария Хадаханэ биле Лидия Иргит меңээ сүмелээннер.
Литинституттуң өөредилге планын номчупкаш, аамайланы бердим: бурун шагның, ортаакы вектерниң, Ада-чурттуң, орус чогаалдың төөгүлери, орус диалектология, амгы база даштыкының чогаалдары, орус грамматика дээш чүнү чок дээр. Он сес харлыг сургуул эвес, мен хөөкүй ынча эртемнерни канчап өөренир кижи боор мен деп, бажым туттунуп алган, боданып тур мен. Мээң эмчи мергежилим бо филология эртемнеринге шуут чүүлдешпес.
Бежен харлапкаш, чуртталгамның хөй кезии эртип, амыдыралымда оон ыңай солун чүүлдер чок деп бодап чордум. А бөгүн ындыг эвезин ыяк билдим. Чуртталгамда көңгүс чаа арын ажыттынып, делегейже, кижилерже, бодумче бир аңгы көрүш-биле көөр апардым. Ооң мурнунда амыдыралымга бодаарга, ам солун чурттап эгеледим. Чаңгыс ол-ла ажылымга үжен ажыг чыл иженгеш, тапталган оруумдан хенертен аажок дүрген ээй соккаш, Москвага кээп, чашкы күзелимни боттандырдым.
Ол дээрге чүгле эгези боор дээрзинге бүзүрелим улуг.
Зоя ДОНГАК,
Россияның Журналистер болгаш Тываның, Россияның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, аспирант.
"Шын" №53, 2023 чылдың июль 19