Феодалдыг Тыва үезинде Таңды кожуунга хамааржып турган Биче-Баян-Кол деп черге 1915 чылдың январь 20-де келир үеде типография ажылдакчызы болгаш чогаалчы Байкара Хөвеңмей төрүттүнген.
Ооң элээди болгаш аныяк назыны Тыва Арат Республикага араттарның чуртталгазынга болуп эгелээн үжүк-бижикке өөренир, эртем-суюлду шиңгээдип алыр дээш, социал-экономиктиг, культурлуг болгаш өске-даа чаартыкчы болуушкуннарның үези болган. Ынчангаш мөзү-бүдүжү төрүмелинден-не сонуургаачал оол Хөвеңмей (ада-иезиниң адаан ады) чайлаг школазынга моол үжүк-бижикти, ооң соонда латин алфавитке үндезилеп тургускан тыва үжүк-бижикти хала чокка өөренип алган. Үжүк-бижикти билири ооң мурнунга эртем-билиглерже оруктарны ажыткан. Тыва дылда баштайгы солуннарны болгаш дептерлерни парлап үндүрүп турган типографияга 1929 чылда өрүкчүлеп ажылдап киргеш, моол үжүк-биле парлап үндүрүп турган “Тываның шыны” ( амгы “Шын”) солунга корреспондентилей берген. “Шын” солуннуң корреспондентизинден кол редакторунга чедир депшип ажылдаан. Солунга ажылы ооң чогаадыкчы салым-чаяаны частырынга идиг болган. 1934 чылда “Шын” солунга Байкара Хөвеңмейниң “Октябрьның тугу” деп баштайгы шүлүү парлаттынган. 30 чылдарның ортаа үезинде “Шын” солунга парлаттынган “Азаң эвес, аъдың-дыр мен” шоодуу номчукчуларны дыка сонуургаткан. Тыва чогаалда фантастика жанрының үндезинин “Марска чедер частым” деп чечен чугаазы-биле Байкара Хөвеңмей салган деп болур.
Б.Д. Хөвеңмей «Өңнүктер-биле кады» (1955), «Уруглар болгаш улуглар» (1963), «Азияның чүрээ» (1965), «Октябрьдан октаргайже» (1984), «Кым улугул?» (1995) деп номнарның автору. А.Пушкин, М.Лермонтов, С.Шипчёв, Н.Тихонов дээш өске-даа орус болгаш совет чогаалчыларның шүлүктериниң тыва дылче очулдурукчузу. Ооң очулдурган чогаалдарының аразында С.Маршактың “Бирден онга чедир” (“От одного до десяти”) , Д.Фурмановтуң “Кызыл десант” (“Красный десант”) чогаалдары бар.
Байкара Хөвеңмейниң “Тываның шүлүк чогаалы” деп чүүлү 1942 чылда «Ленин – Сталинниң оруу-биле” деп сеткүүлге парлаттынган. Ол үеде шүлүк чогаалының байдалының дугайында бо чүүлдү тыва чогаал теориязынга чаа болуушкун, литературлуг критикаже баштайгы базымнарның бирээзи деп санап болур. Чогаалчы боорундан аңгыда, Байкара Хөвеңмей чурук чуруур салым-чаяанныг болган. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында “ССРЭ-ден холуң ырат!”, “Шупту чүүлдү – фронтуга” дээш өске-даа плакат чуруктарын солун-сеткүүлдерге удаа-дараа парлап турган.
Тыва литератураның үндезилекчилерниң бирээзи Байкара Хөвеңмей чогаалдарының утка-шынары-биле бодунуң үезиниң чогаалчызы болуп артып калган.
Үделге
Эрткен чылым, сээң-биле
Үш чүс алдан беш хүн-дүнде
Төрелдежип чурттадывыс,
Үүлевисти бүдүрүштүң,
Төөгүвүсте мөңге артың.
Эрткен чылым, сен биске:
Ажылчынга маска болуп,
Тараачыга кадыыр болуп,
Ажыл-ишти кылчып бердиң,
Тайбың чыл бооп чанып тур сен.
Эрткен чылым, сени бистер
Хөй-хөй, чаа-чаа колхозтарны
Доруктуржуп бергениң дээш,
Хөглүг, чаагай чуртталга дээш,
Дойну кылгаш, үдеп тур бис.
Эрткен чылым, байырлыг че!
Сени халаар салгакчың-даа
Чайынналып чедип келди.
Сенден артык тиилелгелиг
Чаартылганы бүдүржүр-даа.
1950
Тайбың тиилээр!
Төрээн дылдың кичээлинде
Дөрткү класс уруглары
“Төрээн чугаа” дээн номун
Дөгерези ажып алган.
“Тайбың тиилээр!” дээн сөстү
Гамба башкы адап бээрге,
Коля ону самбырага
Кончуг чараш кылдыр бижээн.
"Тайбың деп чүл? Харыылам" – деп,
Башкы тургаш айтырарга:
– Тайбың дээрге чуртталга – деп,
База бир оол чиге сөглээн.
1952
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
Чогаалчы Байкара ХӨВЕҢМЕЙ – 110 харлаан
26 января 2025
11