Чаа-Хөл кожууннуң Кызыл-Даг сумузунга чаңгыс чер чурттуувус, Тываның улустуң чогаалчызы, ат-сураглыг Александр Александрович Даржайның 80 харынга тураскааткан конференция болуп эрткен. Аңаа барып шыдавааным ужурундан бодал-сагыжымны маңаа бижип көрейн.
Оон бээр ам он-даа чылдың нүүрү болган. Бир катап бистиң суурга улуг чогаалчывыс А.А. Даржайны кээр дээн өөрүнчүг медээ дыргын тарай берген.
Ужуражылга эгелээр душта, чон-даа дигии-биле клубче шуужуп, залда бар-ла олуттарны дөгерезин эжелепкен, чамдык кижилер кыдыынга турар ужурга таварышкан, ол хире хөй болган бис. Чурттажывыс чогаалчыга булуң-терекчилерниң ынаа, аңаа ужуражыксап, ону көрүксээри, ооң чугаазын дыңнаксаары ол хире болган.
Ужуражылга кончуг бедик деңнелге, чылыг-чырык сактыышкыннарлыг, изиг чугаа хөөрештиг эрткен чүве. Мурнуку одуругга чогаалчының кады өөренип чораан эштери, ынчангы чагырга ажылдакчылары олурганын сактыр-дыр мен. Оларның аразында Лидия Сандаковна, Лира Дукуйлаңовна база ам аравыста чок башкывыс, чогаалчының чаңгысклассчызы Чанчып Эрес-ооловна Шактар дээш оон-даа өскелер бар.
Чаңгыс чер чурттуглары байыр чедириишкинниң чылыг-чымчак сөстерин илередип, чогаалчыга белек сөңүн сунар дээн оочур-даа узун-на болган. Бис "Сайзанак" уруглар садының эмчизи Розалия Чаңман-биле иелээ база сөс ап байырывыс чедирген ийик бис.
Кежээвис адакталып чорда, чогаалчывыстың ады-биле суурувустуң бир-ле черин адаар деп айтырыг ала-чайгаар үнүп келген. Төрээн черивистен үнген улуг чогаалчывыстың адын мөңгежидер деп бүгү чоннуң күзели чаңгыс болган. Ам каяа мөңгежидер деп айтырыгга санал-онал-даа эгелээн.
Школавыс адын адаар деп санал эртпейн барган. Чогаалчы Ленин кудумчузунга чурттап чораанын, ооң дугайында бодунуң эргим сактыышкыннарын барымдаалааш, ол кудумчуну адаар деп саналдаан мен. Ол база эртпээн чүве. "Мындыг улуг чогаалчының ады-биле бичии кудумчу адаар эвес" — дээн хөөннүглер удурланган.
Төнчүзүнде, чогаалчының бодунуң бир тускай, онзагай саналы мени кайгадып магадаткан. «Мындыг айтырыг көдүрлүп келген төлээде, бодумнуң сагыш-бодалым, күзелим-биле чонум, чаңгыс чер чурттугларым силер-биле үлежип көрейн!" — дээш, чугаазын эгеледи: "Булуң-Терек деп чараш суурувустуң адын бадыткап турар теректеривиске дыка-ла ынак, чоргаарланыр мен ийин! Ам бөгүн көөрүмге, теректеривис аргажок эвээжеп каап-тыр... Шагда болза, Ак-Дөңден бо Ленин кудумчузунга чедир сырый терек чүве болгай. Ам шаарарган-дыр. Ол багай-дыр. Харааданчыг-дыр…
Суурувуска бир-ле чүүлдү мээң адым-биле адаар күзелиңер күштүг болза, мээң күзелим — ол ам чаа чугаалаан черимге, ол кезекке теректерден эңдере олуртуп, тарып өстүрер, чонум! Ол черни Александр Даржай аллеязы-даа дээй-ле!" — дээш каттырымзай-дыр...
Онзагайын көрүңерем! Тускайын, мергенин! Черле харын, оккур угаанныг, ховар чурттажывыс-ла болгай, шупту билир бис.
Чогаалчывыс ынчаар күзеп, бодап, теректеривис эвээжээнинге хомудап чораан ышкажыл... Бир эвес ооң бодал-күзели бүдүп, боттаны бээр чүве болза, эки-ле болур ийик деп бодаар-дыр мен.
Ак-Дөң биле төп кудумчу аразынга сырый теректерлиг аллеяны, быжыг ыяштан шынарлыг сандайларда олургулапкан ак баштыг өгбелерин, чаржып маңнашкан чаштарны, чарлып чадаан чалыыларны өндүр өгбевис сагыжынга чуруй, көрүп чорааны магат...
Он чыл ажыр сагыжымга шыгжап чорааным сактыышкыным, бодум бодалым-биле каксы үлештим, чонум!
Алдынай КАЛЫНДУУ.
Кызыл хоорай.
“Шын” №89 2024 чылдың ноябрь 20