Чолаачы мен

Төрүттүнгеш, өскен черим-чуртум Сүт-Хөлдүң Бора-Тайга, ырда кирген Манчүрек хем ол ийин.

Ачам Сергей Дииңмеевич Ховалыг (Ашак), авам Досумаа Арыжыковна Сарыглар олар Манчүрекке, күрүнениң малын малдап, чылдың дөрт эргилдезинде, өске малчын эш-өөрү-биле бир дөмей пенсия үнгүжеге чурттап чорааннар. Бо чылын олар чораан болза 105 харлап турарлар ийик.

Манчүрек хемни өрү машина оруу 1964 – 65 чылдарда тус черниң чонунуң күжү-биле ажыглалга кирген.

Бичиимде Манчүректи өрү-куду халдып турган ГАЗ-51 деп машиналарны көргеш, магадап, оон-на машина-техника сонуургаар апарган мен. Манчүрек хемниң эриинде машина дүрзүлүг улуг-бичии даштары-биле ойнап өстүм.

Шериг чоруурунуң мурнунда Кызылдың ДОСААФ-ка чолаачы мергежилге өөренип алдым. Ыраккы Приморьениң ынчангы совет-кыдат, амгы российжи – кыдат кызыгаар заставазынга шериг хүлээлгемни эрттирдим. Ийи дугаар чылымда 1975 чылда күчүлүг ГАЗ-66-ны, прожекторлуг ЗИЛ-ди, БМП-ни-даа мундум. Заставаның эмдик аъдын мунар кылдыр база өөреткен мен. Калашниковтуң автомадын эгиннеп алгаш, кызыгаарның сөөлгү метр черин серемчилелдиг хайгаарап көрүп база машина башкарып чорааным кажан-даа уттундурбас.

Ам дөртен ажыг чылдар иштинде машинаны башкарып, дугуй кырында амыдырап, чеденги артың бедиинче үнүп бар чор мен. Чүнү көрбедим дээр. Аңгы-аңгы чылдарда чаа машиналарны соңгаар улуг хоорайлардан керээ езугаар чогуур черлеринге эштерим-биле тываже мунуп эккеп чордум. Кады ажылдап чораан эштерим хоочун чолаачы Владимир Доржуевич Кара-Сал, аныяк чолаачы Мөңгүн-оол Борбак-оолович Ховалыг олар-биле барбаан-четпээн черивис-даа чок. Абакан, Минусинск, Новосибирск, Омск, Курган, Красноярск, Иркутск, Улан-Удэ, Соңгу Казахстанның Кустанай, Кемерово дээш оон-даа өске.

Бир сонуургадып бижиир чүүлүм бар. Ол болза 1994 чылдың июль 5 – 9 хүннеринде КАВЗ маркалыг автобус-биле Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен хемниң бажы-биле ашкаш, Кожагач таварааш, Даг-Алтай хоорайга чорук кылып четкеним.

Мөген-Бүрен суурга ажылдап-чурттап чораан төрел акым Март-оол Кулаевич Ховалыгның бажыңынга эргинин артап кирип мендилежип, аяк шайын ишкенимни утпаан мен. Оруктуң байдалын олардан дыңнап алдым-даа. Төөреп чорааш, төрелин тыпкан дээр ийикпе.

Мөген-Бүрен хемниң иштин өрү Алтай ажар дээш үнүпкен бис. Каас-чараш бойдус чурумалын кайгап, хеминде балык-байлаңны, хөлдеринде өдүрек, кастарны, тайгазында хаяларда маңнашкан те-чуңмаларны болгаш дас деп кушту-даа аңаа көргенивис кайыын уттундурар ийик.

Даг-Алтай республикаже Кожагач таварып улус чон сөөрткен автобус ол оруктап ажып чорбаан чүве-дир. Кады чораан чолаачы дуңмам Мерген Давааевич Ооржак. Ынаар чораанывыс биске баштайгы ажыдыышкын. Мээң чолаачы амыдыралымда ол онзагай болуушкун болган. Арт-сыннарынга доктаап, ак-көк кадактарывысты баглап, ак чемивистиң дээжизин оран-делегейже чажып, чалбарып тейлеп чордувус.

Оон дедир чанып олургаш, Барлык хемниң Сарыг-Кызаа кежиинде суг ортузунда улуг дашка арттылып кадалган ГАЗ-53 машина тур. Ол машина долу чүктүг, ооң кырында чаш ажы-төл куспактап туткан кижи-ле хөй. Сугда 53-тү автобузумнуң бар-ла күжү-биле аай-дедир шелдирип тургаш терең сугдан үндүр сөөрттүм. Бурган өршээ! Мугур-Аксы баар машина кырында чон кургаг черже үнүп келгенинге амырап, өөрүп четтиргенин чугаалап турган чүве.

Ынчаарда ол хүннерде суггур чаашкын чаап турган болгаш Барлык хем тереңнеп, сугнуң өңү өскерлип, кызыл божа бооп хуулуп, агымы шапкын турган үези. Барлык иштиниң машина оруун суг үреп каапкан. Олар мону номчааш, сактырлар боор.

Машина башкарары – харыысалгалыг ажыл. Амыдырал хүн бүрүде хайымныг, ол кандыг-ла-бир улуг дугуй дег дескинип турар, а чолаачылар чүс-чүс, муң-муң километр оруктарны чычааны-биле эртип, чонунга бараан болуп чоруурлар. Тывавыстың амыдырал сайзыралы дугуй кырында дээрзин билир бис. Бистиң буттарывыстың адаа-биле оруктар караңайндыр эртип, улуг арттар чавызап, узун оруктар кыскалап-ла турар болзунам деп йөрээлимни силерге күзедим.

Юрий ХОВАЛЫГ,

ТР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.

Сүт-Хөл кожуун, Бора-Тайга суур.

Буянныг кижилерниң бирээзи

Э

рзин кожууннуң Мөрен суурнуң чурттакчызы Буян Анай-оолович Допчут чонунга дыка-ла улуг дузаны чедирип чоруурун чаңгыс чер чурттуглары билип чоруурлар.

Шынап-ла, бо оглувус аалының ишти, уруглары, оглу, кенни-биле демнежип алгаш, садыг ажыдып алган. Садыының барааны хөй. Чаңгыс чер чурттугларын аъш-чем, идик-хеп-биле дыка эки хандырып чоруурлар. Чонунга хүндүткелдиг, садып алыкчылары-биле эптиг-эвилең, чугаалажып билир.

Бо өг-бүле ажыл бүрүзүнден чыда калбайн, мурнуку одуругда чоруп турарын эскерип көрүп чоруур бис. Буян Анай-оолович, Римма Бурбужуковна кайызы-даа ийи дээди эртемниг башкылар. Мөрен школазынга дыка үр ажылдааш, улаштыр-ла садыг шугумунче шилчээннер. Мындыг эки ажылдап чоруур чонувустуң ат-сывын адап чоруур болзувусса эки деп бодаар мен. Ынчангаш моон-даа соңгаар ам-даа эки ажылдаарын күзээр-дир мен.

/ Чечекмаа САДИ.

Эрзин кожуун, Мөрен суур.

Элдептиг хам

Т

ес-Хем кожуунга сураглыг хамнарның бирээзи Самагалдай девискээринге чурттап чораан Оюн Хам-оол турган чүве-дир. Ооң илби-күжүнүң дугайында караа-биле ылап көрген улус элдепсинип чугаалажыр чораан. Изиг кызыл көс кырынга кызыл-бут сүзүп, хамнаар. Чаңгыс өрген кырынга самнап, дескинип турда, кежээ-ле амытан чораан!

Хам-оол ядыы кижи-дир ийин. Каш өшкүлүг. Ол черниң бир оор оглу Хам-оолдуң семис өшкүлериниң бирээзин оорлаар дээш, ооң кажаазынче кире берген. Ыт-даа ээрбээн, өгден кижи-даа үнмээн. Оол семис өшкүнү тудуп алгаш, чадагай кажааны ажыр октаар дээш өшкүнү ууп, шимчедип чадап каан. Шимчеш-даа дивес болган. Бо кандаай чоор дээш, өшкүнү салыптар дээрге холдары оон адырылбастай берген. Оон даң адып, чер чырып келгиже холдары адырылбастаан, ол черинге чыпшына берген болган.

Хам өөнден үнүп келгеш, көргеш, чугаалаан иргин: “Кижи чурту кидирээштиг, кижи чеми химирелдиг болур болгай. Орта чор, моон соңгаар оор-сук үүлгедип кылып, улус чүвези оорлавайн чор!” – дээш, оолдуң аксы-сөзүн алгаш, чорудупкан. Ол ылап болган таварылга-дыр.

/ Валерий КАРА-ООЛ,

күш-ажылдың хоочуну, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Таңды кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы, Улус өөредилгезиниң тергиини.

Кызыл хоорай.

Чугаа-соот чүгле карганыгдан, бужар сөстерден бүткен

Ш

аг-үе бергедээрге, улуска таптыг сөс-домак чедишпестээн хевирлиг, массалыг информация чепсектерниң кандыг-даа хевиринден эскерип олурарга, кижилерниң чугаа-сооду чүгле карганыгдан, бужар сөстерден бүткен болур, белден өрүлевес апарган. Тайылбырларны номчуп олурарга, чамдык үжүктерниң орнунга сылдысчыгаш азы кандыг-бир демдек-даа салып кагза, чогум ол бүгү карганыг, багай, бужар сөс дээрзи дөмей-ле билдинип келир.

Ылаңгыя федералдыг солун-сеткүүлдерден, телеканалдардан, социал четкилерден эскерерге ындыг. Мындыг илерээшкинниң чалгыы национал массалыг информация чепсектеринге шала орайтады чалгып келири чугаажок. Тывага хамаарыштыр алыр чүве болза, Москвада болуп турар болуушкуннарның чалгыы-чаңгызы үш хире ай болгаш чедип-ле кээр болгай. Мооң мурнунда ындыг турган, ам ук хуусаа оон-даа артык кызырылган. Ынчалзажок, ам безин чамдык тус черниң телеграм-каналдары, интернетте сайтылар федералдыг массалыг информация чепсектериниң үлегерин эдерип эгелээн. Оон улам чүү болурун амыдырал көргүзе бээр ыйнаан.

Ырак эвес үеде мындыг төөгүнү чурттап эрткен болгай бис, ооң херечилери бистиң аравыста ам-даа бар. Назы-хары дөгүй берген дээрден башка, олар эрткен шаг-үени хөлчок эки сактырлар. “Чоннуң дайзыннарынга” шамнатканнарның чурук-хөрүүнде караан дежип, “Бүтпес идегетке өлүм” дижип, хөйнүң үзел-бодалындан өске бодалдыг кижилерни чип каар чыгай бээр, оларның ат-сывын хүлге, чамга борап-ла эгелээр-дир бис. База катап эрткен чүс чылдың 30 чылдарының соок тыныжы хаарып келгензиг. “Төөгү катаптаар салымныг” дижири ол эвес бе?

Россияда чурттап турар чоннарның хөй нуруузунуң дылында майт-шорт чок. Сеткил-сагыжының байдалын олар бир янзы илередирлер. Ынчалза-даа сөөлгү үеде орус майт-шорт амыдыралывыстың бир адырылбас кезээ болуп, сеткил өйген бодалдарны үндүр “кузуп” алырының бир аргазы болу берген. Сактырга-ла, ооң соонда сеткил ажый берген ышкаш сагындырар. Кады чурттаан эжи, ажы-төлү бөгүнгүнүң дайын-чаазында киржип, хүн бүрүде өлүмнүң соок тыныжын ожаап чорда, бак сөглениринден, карганырындан өске арга артпас хире. Бир талазында оларның ындыг байдалын билип болбайн аан.

Тускай шериг операциязының эгезинде, ооң үезинде кадагааты чурттарже үнүп чоруй барган ат-алдарлыг кижилеривисти чүү деп-даа дорамчылап, карганып турар апарган-дыр. Ишти ирик, бот-хомудалдыг өжээти кижилер ынчап турар ирги бе дээрге, ол-бо кыдыгларындан эмеглежип херип кааптарлары кайы хөй. Дорзук-дарзыын, эмчигир, сыпыгырын, кырган-дижеңин безин сурай бээр. Үезинде чүнү-даа ыытташпайн, авыяастажып турган улустуң чүгле аскы калбаңнаар, эрни сүүререр чүве апарган.

Мындыг шаг чуду берге үеде кандыг-даа массалыг информация чепсектериниң бирги ээлчегде кол хүлээлгези болза, чуртту камгалажып турар шериг оолдарывыстың хей-аъдын, тура-соруун, сүлде-сүзүүн көдүрери, оларның-биле чоннуң чаңгыс эвин көргүзери, деткимче-дузазын кадары болур. Ону чүгле майт-шорттуң дузазы-биле илередир чүве болза, дайзыннардан дээредевес болганывыс ол болур.

Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде иштики айтырыглар иштикинии болуп артып, маадырлыг дайынчыларывыстың кулаанга четпейн баар турган. Ам ындыг эвес-тир – информастыг технологиялар ол хире хөгжээн. Кайда чүү болуп турарын бирден бирээ чокка бижип турар апарган. Ынчалза-даа оода-чадаарда хууда, өг иштиниң берге айтырыгларындан ындазында-ла төрээн кижилери дээш хары черде сагышсырап чоруур оолдарывысты куйлатсывысса чүл?

/ М. КУЛУН-ДАРЫЙ.

Кырган-ачазының өөрүшкүзү

Кызыл кожууннуң арга-ыяш ажыл-агыйының аныяк специализи Меңги Мачыктың дугайында ада-өгбезиниң ажыл-ижин салгаан деп чугаалап болур. Ооң кырган-ачазы биле кырган-авазы Николай болгаш Елизавета Моңгуштар хөй чылдар дургузунда Чадаананың арга-ыяш ажыл-агыйынга ажылдап чорааннар. Уруунуң уруу Красноярск хоорайда Сибирьниң технологтуг университединиң арга-ыяш ажыл-херээниң факультединче шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап, ол дээди өөредилге черинче өөренип кирип алырга, эң ылаңгыя кырган-ачазы Николай Ламаевич дыка өөрээн. Кылып чораан ажыл-ижин уламчылаар кижи уруг-дарыының аразындан тыптып кээрге, кымга-даа дыка өөрүнчүг болбайн канчаар. Бир эвес Николай биле Елизавета Моңгуштарны алыр болза, Тываның арга-ыяш ажыл-агыйында оларның күш-ажылчы династиязы тургустунган деп болур-дур. Чүвени канчап билир, оларның ук-салгалындан келир үеде база арга-ыяш ажыл-агыйының ажылдакчылары бар апаар чадавас.

С

ибирьниң технологтуг университединиң магистратура чадазын Меңги Мачык 2015 чылда кызыл дипломнуг дооскаш, улаштыр аспирантураже өөренип кирген. Ооң эртем ажылы арга-арыгның аңгы-аңгы байдалдарынга ыяштарның өзүмнерин шинчилээри-биле холбаалыг.

Кызыл кожууннуң арга-ыяш ажыл-агыйынга Меңги Шолбановна Мачык 2021 чылдың июнь айда ажылдап эгелээн. Арга-ыяш ажылының инженери специалист болгаш, арга-ыяш хайгааралы, камгалалы, өртке удур хемчеглер дээш ажыл-агыйның шупту ажылдарынга киржип турар. Ээрбек, Черби болгаш Кызыл участогу арга-ыяш ажыл-агыйларынының девискээринде тайга-таскылдарның барык шуптузун кезип каапкан. Арга-арыг девискээринге өрт өжүрер машина-техника чоруур оруктарны кылыры, эрги оруктарны чаартыры, аштаары, арга-эзимнерниң шынарын экижидери-биле санитарлыг ыяш кезиишкинин чорудар, чаа өзүмнерни олуртуру дээш арга-ыяш ажылының инженери Меңги Мачыктың киржир ажылдары-ла хөй. Чижээлээрге, Красноярск крайда Ермаковск участогунуң арга-ыяш ажыл-агыйындан 2 муң хире ыяштар өзүмнерин эккелгеш, Ээрбектиң арга-арыгларының 50 га девискээринге олурткан. Ооң иштинде Бай-Даг деп черге 17 га, Сайыр-Бажын- га – 25 га.

Арга-арыгларга өрт айыылы улуг үелерде Меңги Шолбановна эш-өөрү-биле кады тайга-таскылдарга дүн-хүн дивейн патрульдап, өрт хып үнгенинге буруулуг кижи- лерни тудуп, оларны торгаар болгаш өске-даа хоойлу-дүрүм хемчеглерин ап чорудар ажылдарга киржип турар.

Арга-ыяш ажылының инженери Меңги Мачыктың ажылын кырган-ачазы үргүлчү сонуургап, дүвүреп, чедиишкиннеринге өөрүп чоруур. Чүге дээрге арга-ыяш ажылдакчызының ажылы берге, чамдыкта харын-даа мырыңай айыылдыг бооп болурун арга-ыяш ажылының хоочуну Николай Ламаевич Моңгуш эки билир.

/ Шаңгыр-оол Моңгуш.

Чуруктарны Меңги Мачыктың архивинден алган.

Туугай делегейниң туттуруундан хостаары

Туугай (виртуалдыг) делегей херек кырында бар боттуг делегейден бичии-даа ылгалбайн турар деп эксперттер бадыткап турарлар: ында уругларны дорамчылап, базынчактай бээр чажыттары, багай салдарлыг эш-өөрү, бузурукчу мегечилер болгаш сагыш аарыг улус база бар боор. Бичии уругларны бажың-балгаттан чааскаандырзын үндүрбезин кызыдар, ынчангаш ада-иелер оларның кайдазын, кымнар-биле, чүнү канчап чоруурун, кажан чанар деп турарын элээдилерден билип алырлар. Интернет четкизинге база ажаанзыралдың ындыг деңнели херек. Мында ылгал ындыг-ла кончуг улуг эвес – бир эвес кудумчуда чүү болуп турарын, ында байдалды ада-иелер хөлчок эки билир болза, а интернеттиң дузаанга алзып болурунуң айыылын ам-даа чедир билбейн чоруурлар. Ынчалза-даа чаш уругну Четкиниң эргинин артатпайн, дөрт ханага кажаалаары база болдунмас. Дыка хөй ада-иелер компьютерни өөредилгениң айыыл чок дериг-херексели кылдыр көрүп, бир-тээ уруглар бажың-балгатта, бодунуң өрээлинде болганда, олар бүзүрелдиг камгалалда деп чазыглыг бодаарлар. Ажы-төлүңерниң амыдыралының кайы-даа адырынга олар-биле кезээде кады болуп, оларның интернедин үргүлчү хынаар ужурлуг силер. А ол ышкаш маңаа айыыл чок чоруктуң кол-кол дүрүмнерин ажылдап кылыры эргежок чугула.

Уругларның кылып

болбазы чүүлдер:

1. Бодунуң адрези, телефонунуң дугаары, ат-сывы, школазының турар чери, ада-иезиниң аттары дээн чижектиг амы-хуу медээлерни Интернетке черле көргүспес болза эки. Кандыг-бир мөөрейлерге уругларны киириштирери-биле азы белектиг шаңналдарны тыпсыры-биле веб-сайтылар азы өске-даа онлайн-сервистер медээ-дыңнадыгларны бээрин дилеп болурлар. Чамдык веб-сайтылар ажыглакчы кижи бодунуң амы-хуу медээлерин бербээн шаанда ажыттынмас болгулаар. Амы-хуу медээлерин бериптерге-ле, ооң чажыды хажыттынып, хора чедирип болур дээрзин уруглар билген турар ужурлуг.

2. Веб-сайтыны тургузуп тура, оваарымчалыг болуңар. Ам дыка хөй уруглар боттары веб-сайтыларлыг болгулаар. Сайтыга бодунуң бажыңының адрезин, телефонунуң дугаарын азы хууда хөрек чуруун арттырган ажыы чок деп чүүлдү уруглар билген турар ужурлуг. Олар-биле харылзаа тударын күзээн бодунуң сайтызының ажыглакчыларынга уруглар электроннуг шуудаңының адрезин арттырып болурлар. Электроннуг шуудаңның адрезинге манавааны таарымча чок бижиктер кээп болур. Танывазы адресаттардан электроннуг шуудаңны ажыдып тура оваарымчалыг болуру күзенчиг. Бир эвес уруглар кыжаныышкынныг азы эрезеңгей* ужур-уткалыг дыңнадыглар ап турар болза, ооң дугайында ада-иезинге доп-дораан чугаалаары чугула.

3. Сеткил өйген, эпчок болгаш дүвүрээзинниг бир чүүлге Интернетке таварышкан болза, ада-иелерге ыяавыла дыңнадыры чугула.

4. Интернетке чагаалажып турганың туугай таныырың кижи арын көржүп ужуражырын саналдаан болза, кандыг-даа байдалдарда аңаа чөпшээрешпес болза чогуур. А бир эвес ужуражылга ылап-ла болур дей берген болза, ону хөлзээзинниг черге ада-иезиниң үделгези-биле эрттиргени дээре.

5. Эрезеңгей* теманы азы шажын-чүдүлге ужурларын сайгарып чугаалашкан чаттардан ойлааны дээре. Баштайгы дээрезинде кем-айыыл чок ышкаш сагындырар ол айтырыглар чаш уругга боттуг айыылды тургузуп болурлар. Дыка хөй шажын-чүдүлге бөлүглежилгелери элээдилерни элзедирин бодап, четкиге кеденип чоруурлар.

6. Чатка душкан кижи бүрүзүнге, уругнуң өг-бүлезиниң кежигүннеринге, эш-өөрүнге, башкыларынга база чүдүлгезинге удур үзелдиг кижилерге бүзүрээн херээ чок.

7. Истеп-сүрүүшкүннү болдурбазы-биле бодунуң хиндиин чажырган онлайн атты чатка ажыглааны дээре.

8. Сагыш-сеткилди эпчок байдалга тургузуп турар эрезеңгей* уткалыг деп көстүр, кыжаныглыг дыңнадыгларга кажан-даа харыылаан ажыы чок.

9. Ада-иезин баш удур дыңнадып кагбайн, онлайн-өңнүктерге адрези, телефонунуң дугаары азы чурук-хөрүү дээн чижектиг амы-хуунуң материалдарын чоргузуп берген ажыы чок.

10. Интернетке душканы кижилер херек кырында бодап чорааның кижилер эвес болгулаар дээрзин уругларга кезээде сагындырары чугула.

Уругларның интернетке айыыл чок хамаарылгазын хевирлээр мындыг чергелиг хоруглар-ла хөй. Бо дээрге эң-не кол-колу-дур.

/ А. ХЕРТЕК белеткээн.

“Кайы черниң

чылгычызы сен?”

1. Сөөлгү өртээлинге барып чордум

Дуу оранче үш чыл бурунгаар чоруй барган дуңмамның хоорай чевээнде хөөрүнге, черле ынчаш, ында мөңге уйгузун удуп чыдар дөргүл-төрелдеримни эргип чорааш, эрткен-барган үелерде эдержип чораан эш-өөрүмнүң маанайларын база оон көрдүм. Эргээн тудумда-ла, чыскаалыры дам баар чорду. Үрде душпаан кижилерим-биле маңаа ужураштым. “Каңдаашкынга таварышкан хем дег сыыгап, кызырлып олурар деп чүвевисти” деп бодап олурдум! Шуптузунга душтум, чугаалаштым, таакпылаштым!

Шагдан бээр эдержип келген акым, эжим, даргам Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарның сөөлгү өртээли база мында. Албан езузунуң дыңнадыындан алырга, хенертен аарыгдан барган кижи-ле болгай. Дүүн чаа-ла телефонга каттыржып чугаалажып турганың каң кадык кижиң чок апаарга, сагышка анчыы хөлчок, кижи дораан-на өскүссүреп каар чораан. Оон бээр ам 3 чыл чоокшулап олур...

Тураскаал тургузар деп турар хевирлиг – чевээниң чанында тудуг материалдарын эңдере төп каан. Ооң сөөлгү өртээлинге тураскаал тургузары черле чөп боор, канчаарга-даа билдингир күрүне ажылдакчызы, улуг чогаалчы чораан кижи-дир. Сакты бээр эш-өөрү, чону хөй кижи-ле болгай. Бисте ону танывас, билбес кижи кайын тыптыр. “Кайы черниң чылгычызы сен?” дээр болза, ол бүдүн Тываның болур. Амыдыралга херек кырында болган бо каттырынчыг болуушкун “Кайы черниң чылгычызы сен?” деп ат-биле ооң чогаалдарында чырыттына берген чоржук. Бо айтырыгның тыптып келгениниң дугайында каттырынчыг, чаптанчыг чугааны ооң бодундан дыңнааным езугаар шала сөөлзүредир чугаалап бээр мен.

Ооң дугайында бижиир дээш кайы талазындан сегирип алырын билбейн баар мен. Бирээде, ол бүгү назынында удуртукчу албан-дужаалдарга ажылдап чораан улуг дарга кижи-дир. Ийиде, ол драматург, шүлүкчү, очулдурукчу, публицист, журналист база-дыр. Үште, идегелдиг эш, чоннуң оглу, үлегерлиг ада, кырган-ача-дыр. Мен бодаарымга, чаңгыс кижиниң назынында ындыг чаяалгаларның капсырылганы бурган авыралы хире. Ук чаяалгаларның кайы талазы деңзи караан ажыр базып турарыл дээрзин коптарбас мен. Ол дээрге кижи бүрүзүнүң аңаа бот-хамаарылгазы ыйнаан. Ук айтырыгга баш ыжып турбазы-биле ооң канчаар чурттап чораанын, кандыг кижи дээрзин бижиксей-дир мен.

2. ТоО быдараан

чонувус дугайында чугаа

Үжен ажыг чыл ооң-биле эдержип келгеним үелерниң дургузунда каяа четпедивис, кандыг темага, чүнү чугаалашпадывыс дээр! Хөктүг, каттырынчыг, угаадыглыг, маргыштыг-даа таварылгалар бар-ла.

Бир кезек үеде ол РФ-тиң Күрүне Думазының депутадындан халашкаш, Россияның Казахстанда элчин черинге “Россотрудничество” черин харыылап турда, даштыкыда тываларывысты, ылаңгыя Моолдуң Баян-Өлгүй сумузунда, Кыдаттың Синьзян-Уйгур районунда тываларны чиңгине Тываже бээрледип алыр аргазы бар бе дээрзин айтырарымга, ону шиитпирлээриниң оруунга тургустунуп келир боттуг болгаш боттуг эвес чылдагаан-барымдааларны бирден бирээ чокка тайылбырлап олурар кижи. Калмыкияның президентизи турган Кирсан Илюмжиновтуң, Сенгел тывазы чогаалчы Чинагийн Калзаңның тоо быдарай берген чонун чаңгыс черге чыыр дээн оралдажыышкыннары чүге огулуг түңнелге чедирбээнин чедингири-биле тайылбырлаар чораан. Бо бүгүге улуг белеткел ажылдары херек деп чүүлдү ынчан билген мен – девискээр, чурттаар турлаг-хонаштар айтырыындан эгелээш, ажыл-иш-биле хандырылгага чедир.

Чинагийн Калзаң чажыпкан тараа ышкаш тываларны Сеңгел сумузунда Ак-Хемге чыыр дээш хөй акша-төгерикти, күштү үндүрген кижи. Моолдуң радио-телевидениези ук көжүүшкүннү “Улуг көш” деп адай берген. Германияга үнген номунуң шүүдели-биле 800 хире тевелерни саткаш, астыккан тываларын Сеңгелче көжүрген кижи ол-ла болгай. Удаваанда шүүдеп тургаш көжүрүп алган кижилериниң хөй кезии дедир көжүп чоруй барган болчук – канчаарга-даа кижиниң төк кээп дүшкен чери, чаңчылчаан, турумчаан харылзаа-хамаарылгалары кончуг-дур ийин, але. Эъдимниң чартыы, сөөгүмнүң сыныы деп санап чорууруң чон сени хүлээп алырынга белен бе деп айтырыг чайгаар тургустунуп келир. Ынчангаш, “белеткел ажылы херек” деп Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң чугаазы-биле чөпшээрешпес арга чок.

3. Даргалар ”оолдары”

апарган

“Тываның аныяктары” солуннуң редакциязынга ажылдап турумда, аңаа Щукин аттыг театр училищезин дооскан артистер – Чылгычы Ондар, Александр Шоюң, сөөлзүредир Сергей Ооржак – ажылдап турдулар. Оларның нарын, солун ажылынче шымныгып киреринге, бети дизе Сергей Ооржактың, Чылгычы Ондарның ролю, киржилгези улуг турган-на боор. Ол үеде драматург Ч. Ондарның, уруглар чогаалчызы А. Шоюңнуң, салым-чаяанныг артист С. Ооржактың ады билдингир апарган үези ол чүве. Тываның Дээди Совединиң даргазы Чимит-Доржу Байырович Ондар, СЭКП Тыва обкомунда Улусчу контроль комитединиң даргазы Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржак олар база эрге-чагыргага хевээр турган.

Чылгычыны Чимит-Доржуевич дээр, а Сергейни Дандар-оолович дээр. Ынчан Горбачевтуң дүргедээшкининиң, ажык-чарлыг политиктиг адааннажылганың үези-ле болгай. Хостуг, дорт соңгулдаларга депутаттарны шилип, бадылап ап турдувус. Амыдыралга, политиктиг демиселге бо ийи таланың кайызы өскезиниң адын ажыглап турган чүве, оозун билбес мен. Хевирин бодаарга, ийи таланың кайызынга-даа ажыктыг турган боор. Че, ону сураглап-даа канчаар бис. Барза-барза Чылгычы Чимит-Доржу дарганың, Сергей Дандар-оол дарганың “оолдары” апарып, анекдотка-даа кирип турар чүве эвейикпе. Сөөлүнде барып Ч. Ондар “Соңгулдалар, соңгулдалар” деп шиизинде ындыг политиктиг демиселдиң эки-багын сойгалап каан чүве.

4. Одаг чанынга хөөрем

чугаалар

Тайганың таскылынга азы дааштыг хемниң унунда кыпкан одагның чанынга аңчы, балыкчы улустуң хөөрем чугаазы дек үстүр эвес. Аксы-боксун дуй шаап, хоруп, кеденип турар улус бар эвес – чүнү-даа чугаалажыр бис. Политикадан эгелээш, уран сөске, чогаалга чедир. Бир шагда ондарлар аймааның президентизи турган Чылгычывыс сөске черле муңзавас кижи, сагышка кирбес солун теманы тып эккелген, улусту каттырткан олурар. Ол база тускай уран чүүл-дүр ийин але. Ол чугаа-соодувустуң кезик-чамдыызы Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң “Үш ок” деп шиизинде кире берген чораан. Ооң дугайында албан бижиир мен деп аксы-сөзүм берип, ооң бодунуң чөпшээрелин-даа алган кижи мен. Ону бадыткапкы дег херечилерим-даа хөй. Ынчап келирге, Чылгычыдан аңгыда, өрелиг арткан кижилерим көвүдеп-ле олур. Бир шагда ындыг аазаашкынны Батый Кенеш, Борис Монгуш, Дадар-оол Лоовай, Владимир Биче-оол акыларымга берген турган кижи мен. “Хүреш” агитбригаданың, ооң киржикчилериниң, фестивальдан фестивальга чедир агитмаңнаашкын үезинде оларның солун ужуралдарының дугайында сактыышкыннарны бижиир болган мен. Ам харын кандыг аайлыг чүве апарды – четтигер ирги мен бе?

“Силерни чеже бижиир кижи мен, оода кайы-бирээңер багай акыңарның дугайында бижизиңерзе” деп, Чылгычы Чимит-Доржуевич чамдыкта шугулдай аарак чугаалаар чүве. Ондар-уйгур шугулдап азы могаттына бергенде берге-ле. Ону оожуктуруп, көгүдери амыр эвес херек. Ынчалза-даа ындыг таварылгалар ында-хаая таварышкылаар. Боду-ла чазыгып чоруй баар кижи.

Дун оглу хары чуртка орук озал-ондаанга таварышкаш чок болган соонда, акымның сеткилиниң уян апарганын, улус көрбээнде карааның чажын болганчок-ла чоткан чоруурун эскерер апарган мен. Оозун өскелерге кайын билдирер ийик. Кадыгланы бергенде хая-даш дег кижи-ле болгай. Хөй-биле кады хөлзеп чоруп турар. Ам бодап чоруурумга, хөйнүң аразынга муңгак бодалдарындан алаагып, бууккан хөрээн чазып ап чораан-дыр ийин.

“Кайы черниң чылгычызы сен?” деп каттырынчыг болуушкунну Ч. Ондарның намдар сактыышкыннарында киирип каан чораан. Мен ооң 2 томнуг “Амыдырал ам-даа уламчылаар” деп эгелиг намдар төөгүзүн редакторлаан кижи мен. Бодунуң үезинде Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай ооң баштайгы кезээн Салчак Токаның “Тос чадырынга” дөмейлеп, хөлчок мактаар кижи. Авазы биле ачазының аразында харылзаа-хамаарылгаларны, бодунуң бичии шаанда амыдыралын Чылгычы Ондар ында хөлчок таптыг чуруп көргүскен. Харалаан, үезинде ол номнуң долу хевириниң чырыкче үнмээни хомуданчыг. Ону үндүрер акша-төгерик сураглап, эдилгелер болгаш аңаа чаа эгелер киирип турда, үүле-херек узамдыга берген. “Мемуарларның назыны кыска-дыр ийин, ылаңгыя политиктиг амыдырал-биле холбашканнарның. Чогаалдың маадырлары дириг чорда, улус-чон оларны утпайн чорда чырыкче үдээни дээре. Ону чогуур үезинде үндүрер болза дээштиг, угаадыглыг болгаш үре-түңнелдиг болур” деп чугаалап шаг болган мен. Шынап-ла, намдар дептериниң 2-ги тому амгы Тывага болуп турган политиктиг амыдырал-биле холбашкан чүве.

5. Адак сөс орнунга

Чылгычы Ондарның дугайында сактып бижиир дээр болза, кылын ном чеде бээр. Намдарының кайы-бир талазын аңаа хамаарышкан кижилер коптарар ыйнаан. Мээң бодумнуң назынымга ооң чедирген үлүг-хуузун үнелеп, каткан дузазын утпайн, четтиргеним илередип чоруур мен. Чүгле мен эвес. Ындыгларның саны кайы хөй.

Ам үстүнде аазааным сактыышкынны төөгүп берейн.

Ол Тываның Культура яамызынга сайыттап тургаш, барыын кожууннарже үнүүшкүннүг сургакчылап чорда, Чадаана дужунга бир кижи машина бадылап турган чүве-дир. Кайнаар чедерин айтыргаш, олуртуп алганнар, ооң халаң эзирии соонда билдине берген. Олурган оолдар-даа, сайыт-даа ыыт чок. Бир шаг болганда, демги чорумалында шала шог чаң тыптып келген. Ат-сып, чер-чуртун-даа айтыргылаар шала сараалыг кижи болган. “Чылгычы мен, Баян-Дугайдан” деп сайыт харыылап чорда-ла, бичии болгаш демгизи айтырыын катап салыр. Чадап-чадап кааш сайыт “Бажың-Алаактың, “Искраның” Чылгычызы мен” деп эгелээн. Халаң эзирик кижиниң хорадаары-даа хөлчок: “Мени эзирик деп бодап чор сен бе? Баштай Баян-Дугайның мен дидиң, ам Искраның апарган. Чогум кайы черниң чылгычызы сен аан?”

Ондар чолаачызы-биле кады даштыгаар үнүп, машинаның байдалын хынап, чиигенип ап турар аразында, машинада арткан оолдар демги чорумалга кайы черниң чылгычызы деп чүүлдү билдингири-биле тайылбырлап берген хевирлиг, оозунуң шог чаңы чымчап калган, чүгле “даргамайлаар” апарган дээр чүве.

Амгы үеде Чылгычы деп аттыг бичии оолдар Тывада эңдерилген. Хоомай кижиниң ады-биле ада-иелер төлүн кайыын адай бээр чүве деп, Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң төрелзирек, кижизиин олар эскергени, көргени ол-дур.

Бо кыска чүүлүмнүң кол маадыры дег чаагай мөзү-бүдүштүг, турушкур оолдар Тывамга элбек-ле болзунам деп чалбарып чоруур мен. “Кайы черниң чылгычызы сен?” дээрге, Тываның, тыва чоннуң болурга-ла четчир-дир ийин.

/ Артур ХЕРТЕК.

ЭКОНОМИКА ЯАМЫЗЫНЫҢ 30 чылы

Чурттуң сайзыралы дээш

30 чыл бурунгаар Тывага база Россияның өске-даа регионнарынга болгаш федералдыг деңнелге Экономика яамызы тургустунган. 1992 чылдың май 15-те Тыва Республиканың Президентизиниң 5 дугаар Чарлыы-биле Тыва АССР-ниң Экономика талазы-биле күрүне комитедин Тыва Республиканың Экономика яамызы кылдыр эде адаан.

2022 чылдың май 15-те ажыл-агыйның шапкынында ТР-ниң Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы 30 чыл болган оюн демдеглээр чай чок болганы-биле бо байырлалын ноябрь 11-де Экономистиң хүнүн уткуштур демдеглээр деп планнап турар.

Республиканың тынын тудуп турар чугула яамының ажыл-чорудулгазының эгелээни херек кырында 30 чылдан хөй болбайн аан. Ооң төөгүзү Тыва күрүнениң тургустунганы-биле деңге эгелээш, Экономиктиг чөвүлел, Күрүне планнаашкынының комиссиязы, Экономиктиг планнаашкын комиссиязы, Экономика талазы-биле күрүне комитеди кылдыр адаттынып, чурттуң хөгжүлдезиниң аайы-биле экономиканы таарыштырып башкарарының күрүне механизмнери чаарттынган тудум, яамының тургузуу доктаамал өскерлип турган. 2005 чылда Экономика яамызы Экономиктиг хөгжүлде яамызы кылдыр эде тургустунган. Ынчан федералдыг-даа, республиканың-даа күүсекчи органнары үш звенолуг удуртулга системазынче шилчип турда, яамыга тарифтер албаны, даштыкы экономиктиг харылзаалар болгаш өнчү-хөреңги хүлээлгелериниң агентилели чагыртып турган. 2007 чылда яамының эрги адын катап эгиткен. Адаанда киирген таблицада кайы чылда канчаар адап турганын, кымнар удуртуп турганын тода айыткан.

Тыва Арат Республика тургустунган үеден бээр республиканың экономиктиг ажыл-албаннарының удуртукчулары

Бо-ла бүгү чылдар дургузунда яамының кол сорулгалары — чаңгыс аай күрүнениң социал-экономиктиг политиказын чорудары, Тыва Республиканың турум сайзыралын чедип алыры-биле экономиканы хөгжүдериниң чаа аргаларын тып, илередип, ону боттандырып, таарып аайлаарынче угланган болуп турар. Яамының эрткен оруу Тыва күрүнениң төөгүзү-биле тудуш. Ону бижиир болза, чаңгыс эвес ном үнүп кээп болур. Ынчангаш бо материалга амгы яамының ажыл-амыдыралының дугайында кысказы-биле номчукчуларга таныштырыксадывыс.

Турум хөгжүлдеже дидим

базымнар

Бир дугаарында, ТР-ниң Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызын бо хүнде удуртуп турар сайыт Айдыс Александрович Саттан юбилейлиг чылды кандыг чедиишкиннер-биле уткуп турарын сонуургаарывыска, ол мынчаар харыылады:

— Республиканың экономиказын хөгжүдери-биле инвестициялыг төлевилелдер дузазы-биле боттандырар кончуг дидим хемчеглер планнаттынган турган. Бо чылын бис бүгү чурттуң болгаш ооң иштинде бистиң республикавыстың мурнунга туруп көрбээн элээн шыңгыы айтырыг-биле үскүлежи берген бис. Ол дээрге санкциялар (хоруушкуннуг ыйыдыышкыннар-биле холбаалыг таарымчалыг эвес байдалдар), тускай шериг операциязының эгелээни болгаш чоннуң хереглелинге ажыглаар бараан өртээниң өскени-дир. Ол бүгү планнап турганывыс республикага ооң мурнунда туруп көрбээн улуг хемчээлдиг чамдык төлевилелдеривисти соңгаарладырынга чылдагаан болган. Чижээ, “Пластун” вездеход чыыр бүдүрүлге заводунуң тудуу (аңаа 150 ажыг ажылчы олуттарны тургузары көрдүнүп турган). Ол ышкаш хөй ажылчы олуттарны ажыдар деп турган кончуг улуг күштүг ыяш болбаазырадыр комплекс база хамааржыр. Аңаа бүдүрүп үндүрген манза-материалдың саарылга рыногу Европа чурттарынче угланган турган болза, ам санкциялар дээш ол саарылга рыногу хагдынган. Ооң чылдагааны-биле бо улуг төлевилелдиң боттанылгазы база соңгаарлай берген. Чамдык инвесторлар бо бистиң дидим төлевилелдеривистиң акшаландырыышкынын амдыызында чылдырып турар. Ындыг-даа болза бо чылын республиканың РСЭХТП-ни (республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы) эде көргениниң соонда, мурнады хөгжүдер адырлар, ооң иштинде көдээ ажыл-агый, туризмни сайзырадырынче биче болгаш ортумак бизнестиң сайгарлыкчыларының сонуургалы оттуп, эвээш эвес инвестицияны киирер дээрзинге идегеп, элээн түңнү аңгылааш, ажылды боттандырып кирипкен бис. Инвесторларны хаара тударда, оларга таарымчалыг инфраструктураны тургузары чугула. Ынчангаш Чагытай, Дус-Хөлче электроэнергия шугумун киирген, “Тайга” станциязында инфраструктураны база шалыпкын чорудуп турар. Оон аңгыда, тууйбу заводу ажылдап эгелээн болгай. Ооң инвестору ажылын ам-даа күштелдирер деп планнап турар. Ынчанмыже, бүдүрүлге саарылга рыногунда байдалдан дорт хамаарылгалыг. Мында тудуг материалдарының өртээниң өзүп турарындан акшаландырыышкын аартап турар. Чамдык мындыг бергедээшкиннер бар-даа болза, ниитизи-биле республиканың социал-экономиктиг бурунгаар сайзыралы тура дүшпейн чоруп турар. Көдээ ажыл-агый адырында, чурттаар оран-сава тудуу дээш өске-даа адырларда РСЭХТП талазы-биле төлевилелдерниң боттанылгазы уламчылап турар. Бо чыл төнчүзүнге чедир доозар ужурлуг планда кирген бүгү хемчеглерни албан доозар бис.

Чаа стандарт

— Эрткен чылын бистиң чазак Россияның Экономиктиг сайзырал яамызынче саналды киирген. Ооң утказы регионалдыг инвестиция стандартын шиңгээдири-биле төлевилелдер боттандырар 30 баштайгы (пилотный) субъектилер аразынче бистиң республиканы киирерин дилээн. Ол дилээвис деткимчени алган. Бо чылдың ноябрь төнчүзүнде бистиң республика инвестиция стандардын шиңгээдип алган дугайында бадыткалды манап турар бис. Негелделерге дүгжүп турар бе дээрзин Россияның Чазаа эвес, а “Деловая Россия”, “Опора России”, “РСПП” дээн ышкаш ажыл-агый каттыжылгалары ол бүгүнү хынап, үнелеп көөр.

Регионалдыг инвестиция стандарды дээрге инвестор кижиге акшазын киириштиреринге дуза болур 5 элементиден тургустунган тускай инструмент-тир. Бис оларны шуптузун кылып белеткепкен бис. Чижээ, инвестор бир-ле тудугже акшазын киириштирер дээн болза, черни кайыын алыр, кайнаар баар, чүден эгелээри, ында кандыг инфраструктура бар, чылыдылга хандырылгазы, суг хандырылгазы дээш өске-даа чугула байдалдарны айтып каан сайтыдан көрүп алыр аргалыг болур. Бо талазы-биле билдингир механизмнер кылып алыр болзувусса, сайгарлыкчыларга белен болур. Бистиң республикада Чазак Даргазының деңнелинде чаа коллегия органы болур Инвестиция комитеди база тургустунган. Ол инвесторларның таваржып турар нарын айтырыгларын суд чедирбейн шиитпирлээр эргелиг. Бо чаа стандарт чоорту бүгү чуртка албан хереглелдиг апаары магат чок. Бистиң бо чылгы база бир чедиишкинивис бо болуп турар.

— Бо чылдан эгелеп силерниң яамыда үлетпүрнү база кадып каан. Ажыл көвүдей берген боор аа?

— Ийе. Бистиң яамывысты бо чылын Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы деп адаар апарган. Тывыш үлетпүрүнче элээн күжениишкиннерни угландыргаш, бо чылын бир дугаар Россияның Үлетпүр болгаш садыг-саарылга яамызын таварыштыр элээн акша-түңнү камгалап ап шыдаптывыс. Үлетпүр талазы-биле ажыл көңгүс аңгы угланыышкынныг. Ол дээрге тудуг материалдарының бүдүрүлгези, ыяш болбаазырадылгазы, чиик үлетпүрге хамааржыр дааранылга цехтери, алгы-кеш болбаазырадыр бүдүрүлгелер дээш өске-даа. Ол бүгүнү хөгжүдери-биле 109 сая рубльди камгалап алганывыс база улуг чедиишкин-дир. Ооң мурнунда ындыг чүве туруп көрбээн.

Ниитизи-биле алыр болза, бистиң яамы шупту яамыларны харыылап турар деп болур. Бис коллегаларывыска, оларның кайы угланыышкын-биле хөгжүүрүн айтып берип, оларның ажылын анализтеп тургаш, көрдүнген акша-түңнү камгалап алырынга дузалажыр ужурлуг бис.

“Ядыы регион” диртпес дээш

— “Эң-не ядыы регион” дирткен байдалдан ам-на уштунар үе келген деп болур бе?

— Бис ам эң-не ядыы регион эвес бис. Эки талаже өскерилгелер хөй. Чурттакчы чоннуң аразында ядыы кижилерниң саны оранчок эвээжээн. Федералдыг Чазактың бистиң мурнувуста салган сорулгаларын чедип алыры-биле кылдынган ажылдың көргүзүглери эки болуп турар. Бисте биче болгаш ортумак бизнестиг сайгарлыкчыларның болгаш боду ажыл-биле хандыртынган кижилерниң саны дүргени-биле өзүп турар. Бо талазы-биле национал төлевилелдиң планын бистиң республика ажыр күүседипкен. Ол ышкаш бо чылын «Межегейхөмүр» КХН катап ажылдап эгелээнинден хөмүр-даш тывыжы 2,5 катап улгадып, Россияда эң-не мурнакчы бүдүрүлгелер санынче кирген. (полиметалл рудазының тывыжы 5 хуу азы 582,2 муң тонна четкен. Демир-бетон база пөс-таавы кылыгларын көвүдеткенинден болбаазырадылга бүдүрүлгези 24,2 хуу өзүлдени берген. Бирги чартык чылда чуртталга бажыңнарын 47,8 хуу улгаттырып, 82,177 муң дөрбелчин метр шөлдүг хөй аал чурттаар 10 бажыңны дужааган. Бирги чартык чылда бүрүткеткен ажыл чок хамаатыларның саны 10,3 хуудан 5,9 хуу кылдыр кызырлып, 13,7 муң кижи турганындан 7,4 муң чедир эвээжээн – бо немелдени чазактың сайтызындан киирген). Кысказы-биле чугаалаарга, бурунгаар хөгжүлде быжыг чоруп орары көскү.

— Чоокку 5-10 чылдар эрткенде, республикага чурттаар оран-сава айтырыы амгы үеде дег нарын болбас деп чугаалап болур бе?

— Ол айтырыг кажан-даа үр үениң үргүлчүлелдиг айтырыы болганда, чоорту байдал черле чүгээртээр дээрзинге бүзүрээр мен. Кандыг-ла-бир үе-чадада кончуг дүрген хөгжүп болур, а шала оожум хөгжүлделиг үе-чада база дөмей-ле туруп кээри чадавас. Ынчалза-даа келир 10 чыл дургузунда дөмей-ле республикавыс тура дүшпейн хөгжүүр, сайзыраар бис.

Яамы биле барык чажыт

Аныяктар база хоочуннар-биле-даа ажылдаарда, шын деңзигүүрнү тудуп билири чугула. Хоочуннарның дуржулгазы, аныяктарның күш-шыдалы, шыдамыы, амгы үениң технологиязы-биле шалыпкын, дүрген ажылдап билири яамының ажылынга дыка дузалыг дээрзин Айдыс Александрович демдегледи.

— Силерниң яамының сайтызында хостуг ажылчы олуттар бар дугайында чарлалдар бар-дыр. Кадрлар айтырыы нарын болуп турар бе?

— Эң-не кол айтырыг кадрлар айтырыы. Кадрлар шупту чүүлдү шиитпирлээр дээр болгай. Бо хүнде бистиң коллективте 35 кижи ажылдап турар. Хар-назын аайы-биле алырга, 23-тен 60 харга чедир специалистер бар. Оларның хөй кезии аныяктар. Дээди эртем дооскаш, бир дугаар чылында ажылдап келген аныяктар безин бар. Колдуунда кызыл дипломнуг доозукчулар кээп турар. Ынчалзажок кадрлар ызырынмайн баары чажыт эвес. Ооң чылдагааны – бистиң яамы ажылы хөй яамыларның бирээзи. Специалистер кежээкиниң 20.00 — 21.00 шакка чедир азы оон орайтадыр-даа ажылдай бээр, чамдыкта дыштаныр хүннерде база ажылдаар таварылгалар туруп кээр. Ынчангаш шак мындыг байдалга шыдажыр кижи шыдажыр, колдуунда тура-соруктуг, ажылды түңнелдиг кылып шыдаар улус ажылдап артып каарын эскерип тур мен.

— Яамы биле барык чажыт, чүгле беш-ле хар улуг сайытка таваржып кээр бергедээшкиннер бар ирги бе?

— Бодум күрүне албан-хаакчызы ажылда 11 чыл ажылдап турар мен. Бо яамының ажылы-биле 2011 чылдан тура таныш болгаш, чазак деңнелинге ажылдаары кандыг деп чүвени эрткен дуржулгамдан эки шиңгээткен мен. Сайгарлыкчылар-биле, коммерциялыг банкылар, суд приставтары, судтар-биле болгаш өске-даа ажыл-агыйның адырлары-биле кады ажылдажылганың утказын дуржулгамга көрген болгаш, ол меңээ амгы эрге-дужаалга ажылдаарынга дыка дузалыг болуп турар. Эң-не бергедежи бээр таварылгам, ажыл биле амы-хууда амыдыралче чарыыр үени шын деңзилээри болдунмайн баары. Өг-бүлемче үе көңгүс эвээш болуп турары. Оон аңгыда, коллективте ниити байдалды эки хайгааралга алыры база чугула. Ажылдакчыларны хөлүн эрттир ажыл-биле чүдүрбейн, оларга база хууда амыдыралынче чарыыр үени доктаамал таарыштырып бээри база эң-не кол айтырыг. Шыладыр ажылдадып-ла турар болза, олар эки түңнелдиг ажыл кылып шыдавайн баар. Ынчангаш ажылдакчыларга өйлеп-өйлеп, дыштанылганы албан бээр болза эки. Ажыл кажан-даа төнмес-тир ийин. Чүгле ону өйлеп билир болза эки.

— Боттарыңар шыладыр ажылдапкан болзуңарза, чүү чүве силерге күш берип турар, канчаар дыштаныр-дыр силер?

— Эң-не эки дыштанылга — арыг агаарлыг бойдусче үнүүшкүн. Кы- жын – хаактаар, чайын, аргалыг-ла болза, өг-бүлем-биле хөй үени эрттириксээр мен, база-ла бойдусче үнүүшкүн кылырын кызыдар бис. Харааданчыг чүүл – ындыг үелер көңгүс эвээш болгулаар-дыр.

— Сайыт кижиниң эң-не чугула шынары кандыг болур ужурлугул?

— Мурнунда салган сорулганы чедип алыр дизе, ажылды түңнелдиг кылыр дээш ону шын организастап билири деп бодаар-дыр мен. А ол кылган ажыл республиканың хөгжүлдезинге, чонга ажыктыг болур ужурлуг. Кандыг-даа яамыларның кылып турар ажылының кол утказы – чурттакчы чоннуң амыдыралының шынарын экижидери болганда, үени черле халас чараан ажыы чок. Түңнелдиг ажыл, ол ажылдың ёзулуг көскү, ажыктыы чугула. Бистиң яамыда специалистер шупту хүлээнген ажылын 100 хуудан хөйнү кылып турар. Оозу-биле өске яамылардан ылгалдыг.

3:0 кымның удуул?

— Дуржулганың удуу деп чугаалаксаар-дыр мен. Чеже-даа 30 чыл, аныяк яамы деп улус чугаалап турар болза, херек кырында ооң эрткен төөгүзү байлак, күрүнениң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу улуг, аңаа киржип турган, хөй дерин төккен хоочуннарывыс арбын, оларның эрткен оруун уламчылаары биске улуг хүндүткел.

Яамы бодунуң 30 чылдаан юбилейин май 15-те эрттирер деп турган. Ынчан ажыл-агыйга аажок чай чок бачым үе таваржы бээрге, байырлыг хемчеглерни соңгаарладыр ужурга таварышкан бис. Ам удавас болур Экономистиң хүнү чоокшулап олурарын ажыглап, бир дугаарында, бо адырны тургусчуп турган, үр чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан хоочуннарывыска быжыг кадыкшылды күзээр-дир мен. Олар база боттарының үезинде республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези дээш шудургу ажылдап чораан дээрзинге бичии-даа чигзинмес мен. Амгы кады ажылдап турар эш-өөрүмге эки чүүлге кезээде бүзүрелдиг болурун, хүлээнген ажылын ак сеткилдиг, шынарлыг кылыр болза, кижи бүрүзүнүң шак ындыг ажылының түңнелинде республикавыс хөгжүүр дээрзин утпайн, кезээде Тывавыс дээш демниг чоруурувусту күзээр-дир мен.

/ К. Монгуш

Чурукту ТР-ниң Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызының парлалга албанындан алган.