Тываның дугайында шагдан бээр “Дугуйлар кырында республика” деп чугаалажыр болгай. Ол черле шын. Мен бодум барык дөртен чыл ажыг үе хире чолаачылап, Тываның оруктарының барык шуптузунга халдып каапкан мен. Оруктар ажыл-херектерниң дамыры дээри черле чөп. Орук экиде чер аразын чолаачы кижи ырак дээр эвес, дүне-хүндүс-даа чорук-херээн бүдүрүп чоруптар.
Республиканың орук четкизин экижидер талазы-биле эвээш эвес ажылдар сөөлгү чылдарда кылдынганын көрүп чор мен. “Айыыл чок болгаш эки шынарлыг оруктар” деп программа ёзугаар Тываның оруктарын септеп, чаарты тудуп турар деп солун-сеткүүлдерден номчуур, радио-телевидениеден дыңнаар-дыр мен. Чүү деп чүү дээр боор, автомобиль оруктарының шынарының экижээни, оларны асфальтылап дескилээни көскү. Кызыл – Тээли автомобиль оруунда чамдык черлерни септээн соонда, барыын кожууннар биле найысылал Кызыл хоорай аразынга машина-балгаттыг аргыжары мурнуку үезинден дүрген болгаш пассажирлер аргыштырылгазынга айыыл чок апарган, автомобиль озал-ондаа элээн эвээжээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг кожууннарны кезип чоруп тургаш, оруктарның байдалын боду көрүп, тус черлерниң чурттакчыларының болгаш удуртукчуларының санал-оналын дыңнап, септелге эргежок чугула апарган оруктарны септээр болгаш аңаа херек акшаны үндүрүп бээриниң дугайында шиитпирлерни хүлээп ап турар деп телевидениеге чугаалап турганын база дыңнадым. Ол кончуг шын де, чоннуң караа черле көскү болгай.
Ынчангаш бодум хуумда мындыг бодалымны илередиксеп чоруур кижи мен. Кызыл – Тээли орукту кажан, канчаар септээрин баш бурунгаар планнап тургаш, септелге-тудуг ажылдары чорудары белен участоктарны орук тудуунуң албан черлери шилип ап турар хевирлиг. Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайның адаа талазында дөңнү куду Чааты шынаазынче киир даглыг черде участокту ийи-үш чыл бурунгаар септеди. Ол септелгени соңгаарлаткаш, ооң орнунга Арыг-Үзүү биле Ак-Туруг аразында орукту септээн болза, эки. Ол орукта чоогалар, дөңнер бар болгаш, аңаа автомобиль шимчээшкини элээн эпчок деп болур.
Бо 2022 чылдың чайын Сукпак суур адаа талазында, Боом дагның баарында орук участогун септеп, улуг эвес көвүрүгнү тутту. Оруктуң бо участогу элээн дески, Боом дагдан баткан хар-чаъс суу орук чалын ажыр агып чытканын черле көрбээн мен. Бо участокка септелге ажылдарын база соңгаарладып болур турган. Ооң орнунга Боом даг биле Элегес-Аксы аразында орукта 824 – 825 километрде автомашиналарга айыылдыг оңгар бар болдур ийин. Ол оңгарже кире-даа, үне-даа халдырга, уткуштур кел чоруур автомашина көзүлбес. Орукка шимчээшкин чурумун сагывас, кайы хамаанчок халдыр “тенек” чолаачылар аңаа орук айыыл-халавы үндүрүп болур. 824 – 825 километрде оңгарны кежир көвүрүг тудары кончуг чугула деп бодаар мен.
Р-257 автоорукта машина-техника шимчээшкининге айыылдыг участок Баян-Кол биле Ийи-Тал аразында болдур ийин. Чиге айтыр болза, 864–870 километрлерде. Ында дөңнер, ээр черлер бар, ам артында орук ында элээн кызыы. Оваарымчалыг чорбас болза, озал-ондак болуру мыяда. Шаанда, совет үеде, 1980 чылдарның ийиги чартыында Баян-Кол сумузу биле Ийи-Тал аразында орукту элээн дорт кылдыр чаарты тудар ажыл эгелээн турган чүве. Ийи-Тал үстүү талазында улуг чооганы кежилдир көвүрүгнү тудар дээш, чооганың ийи талазынга чалдарны-даа бедидир үстүрген, келир үениң оруунуң чамдык участоктарын чалдаан-даа. Ол чал ам-даа көстүп чыдар. Р-257 автоорукка автомобиль шимчээшкини ылап-ла айыыл чок болзун дизе, Кызыл кожууннуң Баян-Кол арбан биле Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурунуң аразынга чаа орукту тудары чугула апарган.
Билип тур мен, ол орукту тудары кончуг берге, даг-даштыг чер-дир, ажылдың хемчээли дыка улуг, хөй акша-төгерик база херек. Ынчалза-даа ол орукту кажан-бир тудар ужурлуг. Улуг дыка соңгаарлаткан херээ чок боор. Р-257 оруктап халдып турар чолаачылар мээң-биле чөпшээрежири чугаажок.
Көк Моңгуш, хоочун чолаачы.