Кижиниң байы – ажы-төлүнде, чурттуң байы – хөй омак-сөөк чонунуң эп-найыралдыг деминде дижир. Амгы үеде 190 ажыг аңгы-аңгы чоннарны мөөңнээн улуг күрүневис– Россияда “Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү” байырлалды чылдың-на ноябрь 4-те демдеглеп эрттирип турар. Ооң ханы утказын чүгле чаңгыс хүн эвес, доктаамал сактып, чоннар аразында найыралды быжыктырар хемчеглерни удаа-дараа эрттирери чөптүг.
Байырлал эрте-даа берген болза, аңаа тураскааткан хемчеглер Тывада уламчылап турар. Оларның бирээзи ноябрь 11-де Улусчу чогаадылга бажыңынга республика чергелиг "Россияның байы" национал культуралар фестивалы болуп эрткен.
Тос дугаар чыл уламчылап турар фестивальга республиканың ортумак тускай өөредилге черлеринден 300 ажыг студентилерден тургустунган 11 команда аңгы-аңгы чоннарның национал культураларын көргүзүп киришкен. Аңаа Аныяктар херектериниң талазы-биле сайыт Субудай Оюн чыылганнарга ТР-ниң Чазак Баштыңының мурнундан байыр чедиргеш:
– Бүгү Россияда дег, бистиң республикавыста база аңгы-аңгы омак-сөөктүг чоннар эп-найыралдыг чурттап турар болгай. Ынчангаш бо фестиваль чоннарның национал культуразының, ёзу-чаңчылдарының байлаан көргүзер арганы берип турар база бир кол шөлчүгеш апарганы өөрүнчүг. Чоннар хөй — чурт чаңгыс. Бистиң Тывавыс өске чоннарга ажык, келген чонга эвилең-ээлдек дээрзиниң бадыткалы болур Делегей чергелиг найырал клувун бо фестивальды ажыглап ажыдып турарывыс бо. Ооң кол сорулгазы делегейниң аныяктары бот-боттары аразында аңгылашпайн, эп-чөп, тайбыңны суртаалдап, аразында аралажырынга эптиг болуру-биле тургускан – дээш, фестивальдың хүндүлүг аалчылары кылдыр чаладып келген национал диаспораларның төлээлерин найыралдың кызыл кожаазын кезеринге сайыт чалаан.
Чоннарның национал культуразын бараалгаткан фестивальга ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Арслан Калзан сөс алгаш, фестиваль киржикчилеринге, чалаттырган аалчыларынга агентилелдиң мурнундан байыр чедиргеш, республикада чылдың эртип турар бо фестиваль чоннар аразында найыралды быжыктырарынга улуг рольду ойнап турарын демдеглээн. Ол ышкаш бо чылгы фестивальдың белеткел ажылдарынга күзелдии-биле деткип киришкенин, моон-даа соңгаар шак мындыг хемчеглерни удаа-дараа чонга бараалгадыры күзенчиг дээрзин демдеглээн.
ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Белекмаа Муңге фестивальдың киржикчилеринге, организакчыларынга байыр чедиргеш, шаандан тура бистиң республикавыс хөй националдыг, ооң чоннары эп-найыралдыг болгаш бот-боттарынга камныг, демниг чурттап чоруурун үнелеп билириниң чугулазын айыткан. Ылаңгыя аныяктар аразынга ону нептередири-биле мындыг фестивальдарның ролю улуг дээрзин демдеглээн. Ол ышкаш Россияда хөй националдыг чоннар эп-найыралдыг, демниг болганы-биле күштүг чурт дээрзин делегейниң өске чурттары билип алыры чугула деп, ол чугаалаан.
Бо чылгы фестивальдың киржикчилериниң кеткен идик-хевин, көргүскен концерт номерлериниң уткалыын, чаражын чыылганнар үнелээн. Шынап-ла, команда бүрүзү шыырак белеткенгени илдең болду. Чижээ, Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникумунуң студентилери азербайджан чоннуң культуразын көргүскеш, ол чоннуң тоолчургу чугаазы-биле шаг шаандан тура удур-дедир дайылдажып чораан ийи аймактың аразынга тайбың чурттаарынга көге-буганың киржилгелиг болганын көргүскен. Чүге ол кушту “Тайбыңның көге-бугазы” деп адай бергенин билбес улус билип алган.
Техникумнуң студентилери бо фестивальга дыка үр үе дургузунда белеткенгенин, ылаңгыя кавказ чоннарның национал танцы-самын өөренип алыры ындыг-ла белен эвес болганын чугааладылар: “Бистиң техникумнуң башкылары-даа, студентилери-даа шупту бир демниг фестивальга белеткенген бис. Чараш костюмнарны башкыларывыс даарап, белеткежип турган. Кижи бүрүзү шыдаар шаавыс-биле ойнап көргүстүвүс. Эң-не кол чүве, азербайджан чоннуң культуразын эки билип алганывыс болду” — деп, уруглар өөрүп чугааладылар.
Ниитизи-биле фестиваль киржикчилериниң шуптузунуң бедик деңнелдиг белеткелин жюри демдеглээн. Түңнелинде, 11 команданың бежи шаңналдыг черлерни үлешкен.
Фестивальдың Гран-при шаңналынга Тываның информастыг технологиялар техникумунуң сургуулдары төлептиг болган. Олар узбек чоннуң культуразын таныштыргаш, 100 рубльдиң сертификады-биле шаңнатканнар. Бирги черни чукот чоннуң культуразын таныштырган Республиканың эмчи колледжизиниң сургуулдары чаалап, 80 муң рубльдиң сертификадын алган. Ийиги черге якут чоннуң культуразын көргүскен Кызылдың транспорт техникумунуң сургуулдары төлептиг болган. Оларга 60 муң рубльдиң сертификадын тывыскан. Үшкү черниийи команда үлешкен: Тываның тудуг техникуму биле Кызылдың уран чүүл колледжизи. Баштайгызы – цыган, өске- зи — хакас чоннарның культураларын көргүскеннер.
Арткан 6 команда шупту аңгы-аңгы номинация аайы-биле 10 муң рубльдиң сертификаттарын тус-тузунда алганнар.
Тайбыңның, найыралдың болгаш эп-сеткил каттыштырылгазының чараш байырлалының киржикчилери бот-боттарынга, изиг адыш часкаашкыннарын харам чокка сөңнеп турган көрүкчүлерге, фестивальдың организакчыларынга, деткикчилеринге өөрүп тарааннар.
Сорунза МОНГУШ.
Буян Ооржактың болгаш авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №87 2024 чылдың ноябрь 13
