Тыва Республиканың Конституциязы Тываның төөгүзүнде тоску Үндезин хоойлу. Ону референдумга бүгү чурттакчы чоннуң хөй-ниити деткиишкини-биле 2001 чылдың май 6-да хүлээп алган.
1921 чылда Таңды Тыва Улус хамаарышпас бот-догуннаан тыва күрүнениң тургустунганын Таңды кожууннуң Суг-Бажынга, Атамановка (амгы Кочетов) суурга чарлап турда, эң-не баштайгы тыва Үндезин хоойлуну хүлээп алган.
Тыва күрүнени тургузарын углап-баштап, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылган ноян Моңгуш Буян-Бадыргы, ооң чаңгыс үзел-бодалдыг эжи Иннокентий Сафьянов дээш өскелерниң-даа күрүне тургузуунга эртем-билииниң деңнели, ол үениң ниитилел-политиктиг байдалы-биле холбаштыр баштайгы тыва Конституцияга чиг чүүлдер эвээш эвес болган. Чаа күрүнениң бурунгаар хөгжүлдезиниң уг-шии, хамаатыларның эрге-ажыы дээш өске-даа социал-политиктиг айтырыгларны элээн тодарадыр айыткан Таңды Тыва Улус күрүнениң 2-ги Үндезин хоойлузун ол-ла 1921 чылда хүлээп алган.
Аныяк тыва күрүне бурунгаар сайзырап, ооң удуртукчулары болгаш хамаатылары ниитилел-политиктиг айтырыгларга улам-на кажарап, арга-дуржулгазы байлакшаан тудум-на, Үндезин хоойлуга өскерилгелерни киирип, ону чаартып турган.
Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге 1944 чылда каттыштырган соонда, Тываның конститустуг тургузуунга болгаш Үндезин хоойлузунга улуг өскерилгелер болган. Тыва Автономнуг область, Тыва АССР үезинде Тываның Конституциязы ССРЭ-ниң Конституциязы-биле чүүлдешкек утка-шынарлыг апарган. Ол үени политиктиг тайылбырлакчылар конститустуг тунугуушкун деп санап турар.
1991 чылда Совет Социалистиг Республикалар Эвилели буступ дүшкен, эвилелдешкен республикалар боттары башкарлып чоруткан, чаа Россия күрүне чүгле оңгарлып турар үеде Тыва АССР-ни Тыва Республика кылдыр эде адаан, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылган. Россияда ниитилел-политиктиг сандараашкынның иттирии-биле “РФ-тиң составындан үнүп болур” деп чүүлдү аңаа киирген. Бо чүүлдү конститустуг ажыл-чорудулгага бурунгаарлаашкын кылдыр тус черниң политиктери тайылбырлап турганнар. Ук чүүл РФ-тиң 1993 чылда хүлээп алган Конституциязынга дүүшпейн баарга, ТР-ниң Үндезин хоойлузунга өскерилгелерни киирер ужурга таварышкан. Россияга үстүнден куду эрге-чагырга болгаш конститустуг тургузуг күштелгени-биле Тыва дээш өске-даа регионнарының конституциялары Россия Федерациязының Үндезин хоойлузу-биле дүүшкек болур ниитилел-политиктиг байдал күштүү-биле быжыгланган.
Кайы-даа күрүнеге Конституция кол үндезин хоойлу болган төлээде, күрүнениң хоойлу-дүрүм, эрге-чагырга, хамаатыларның эргелериниң болгаш хүлээлгелериниң айтырыгларын өйлеп, сандараашкын болгаш буураашкындан камгалал болур.
Россия Федерациязының Конституциязынга дүүшкек Тыва Республиканың Үндезин хоойлузу регионга турум ниитилел-политиктиг байдалдың, кижилерниң эрге-ажыктарының, төлээлекчи болгаш күүседикчи эрге-чагыргаларының чогумчалыг ажылының магадылалы болуп турар.
/ “Шын” солуннуң ниитилел-политика килдизи.
"Шын" №33 2023 чылдың май 6