Мал чеминиң белеткелиниң планы ёзугаар алырга, Каа-Хем кожууннуң көдээ ажыл-ишчилери 15 519 тонна мал чемин белеткеп алыр ужурлуг. Көдээ ажыл-агый яамызының август айның 25-тиң хүнүнде медээлери-биле алырга, каа-хемчилер 7 539 тонна сигенни мал чеминге белеткеп алган. Ол дээрге планның чартыы.
Бии-Хем кожууннуң келир кышка малга бээр сигенни белеткеп алырының планы – 13 027 тонна. Август 25-ке чедир херек кырында белеткеп алганы – 5 870 тонна. Планның 45 хуузу.
Мал чеминиң планын күүседир талазы-биле Тожу кожууннуң көргүзүглери эки. Планның 67 хуузун күүседип апкан. 1 878 тонна мал чемин курлавырлап алган. План ёзугаар 2 796 тонна сигенни мал чеминге белеткээр ужурлуг.
Мал чеминиң белеткелинде эң эки көргүзүглер мындыг янзылыг.
Республика 217 453 тонна сигенни келир кыжын мал чеминге белеткеп алыр планныг. Август 25-ке чедир 45 581 тонна сигенни курлавырлап шыдаан. Ол дээрге планның 21 хуузу.
Мал чеминиң белеткелин мурнуку чылдардан хөйнү белеткеп алырынга техниктиг болгаш кижи күжү республикада четчир деп болур. Кожууннарда ажыл-агыйларда мал чеми белеткээриниң механизастаттынган звенолары бар. Хууда дузалал ажыл-агыйлыг кижилер сиген кезеринге триммерлерни ажыглап турар апарган. Ооң-биле сиген кезери, кадыырга деңнээрге, дүрген болгаш күш шоолуг үндүрбес.
Бо чайын оът-сигенни мал чеминге белеткээринге агаар-бойдустуң кааңдаашкыны шаптык болган. Таңды биле Улуг-Хем кожууннарның девискээринге хөрзүн кургамзык, Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Улуг-Хем, Таңды болгаш Эрзин кожууннарга агаар-бойдус аажок изиг, Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды болгаш Эрзин кожууннарның девискээринге кааңдаашкын болган.
Сиген шөлдерин чер ажыл-агыйының тускай эртемниглери шинчилээрге, кааңдаашкынның уржуунда оът-сиген кургаан, эң ылаңгыя Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл болгаш Эрзин кожууннарда шөлдерниң оът-сигениниң үнгени шоолуг эвес.
Республиканың девискээринде суггат чок шөлдерде оът-сигенниң үнгениниң бедии колдуунда 7-8 сантиметр. Суггаттыг шөлдерде сигенниң бедии 15-18, хөрзүнү элээн шык шөлдерде 30-40 сантиметр. Суггаттыг шөлдерде мал чеминиң белеткелин чорудуп турар. Агаар-бойдус хайгаараар албан черлериниң август – сентябрь айларда Тываның девискээринге чаъстаар чадавас деп дыңнадыгларынга ынанып, чаъстарны манап, суггат чок черлерде сигенни кеспейн турар.
Ажыл-агыйларның чамдыызы сигенни Красноярск крайның Шушенское районда ажыл-агыйлардан акша-төгерииниң шаа-биле садып ап эгелээн. Сиген шоолуг үнмээн шөлдерге мал чеми белеткеп, чарыгдалдар үндүрүп турар орнунга Саян артындан садып алганы дээре дээрзинде чөптүг чүве-ле бар. Сигенни оон чайын садып алырга, өртээ чүгээр чиик болур. Кыжын өртээ улам улгадыр. Чөөн-Хемчик кожуунда хууда ажыл-агыйларның чамдыызы 37 дүрүг сигенни садып алган. 350 килограмм деңзилиг чаңгыс дүрүг сигенниң өртээ бо хүннерде 1000 рубль. Красноярск крайның Тыва-биле кожа-хелбээ девискээринден мал чемин Чөөн-Хемчиктиң хууда ажыл-агыйларынга сөөртүп эккеп бээр дугайында дугуржулганы машина-балгаттыг сайгарлыкчылар-биле чарган.
Чаа-Хөл кожуунга 33 тонна сигенни Саян артындан сөөртүп эккелген. Ону садып алыр күзелдиг ажыл-агыйларга садар, 350 килограмм деңзилиг чаңгыс дүрүгнүң өртээ 2000 – 3500 рубль боор.
Оът-сиген бо чайын шору үнген черлерден сигенни кезип алыр сорулга салдынган. Чөөн-Хемчик кожууннуң мал ажыл-агыйлары Өвүр кожууннуң Ак-Чыраага мал чемин белеткээр деп дугурушкан. 30 кижи составтыг механизастаттынган үш бригада ында ажылдап турар.
Мөңгүн-Тайга кожууннуң ажыл-агыйлары кожазы Даг-Алтайның девискээринден сигенни кезип ап турар. Август 20-22 хүннеринде Мугур-Сынның артында Кошкарлыг-Өзек, Чадырлыг-Өзек деп черлерден "Мөген-Бүрен" КХН-ниң малчыннарынга сиген кезилдезинге Кызыл-Хая суурнуң албан организациялары бир демниг шефтээннер.
Ниитизи-биле 9 албан черлериниң колдуу эр ажылдакчылары шефтээшкинге киришкеннер. Кызыл-Хаяның уругларның уран чүүл школазының, көдээ культура бажыңының, “Аленушка” уруглар садының, эмнелгениң, спорт школазының, суму чагыргазының, "Мөген-Бүрен" КХН-ниң болгаш кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң болгаш культура эргелелиниң ажылдакчылары идепкейлиг киришкеннер. Сес машина ишти сигенни долгап белеткээш, кыштагларга аппарып чедирип, чамдыызын Кызыл-Хая суурже бадырган.
Владик Иргит, Хараачыгай Буурулдай, Багай-оол Иргит, Оюн-оол Чамыян, Таймир Саая олар боттарының хууда машиналары-биле коллективтерниң ажылчыннарын суур биле сиген белеткээн чер аразынга аай-дедир сөөрткен. Артыш Херлииевич биле Чейнеш Ивановна Салчактар 3 хойну дөгерип, ынча хөй шефчилерни 3 хүн дургузунда аъшкарып-чемгерген.
Шефке киришкен кижи бүрүзүнге төлевир кылдыр 1 хойну "Мөген-Бүрен" КХН-ниң дирекциязы берген. “Эң-не хөй долгак сиген кылган албан чери” деп мөөрейни шеф үезинде эрттирген. Эң хөй долгак сигенни белеткээн спорт школазының коллективин 7 муң, 2-ги черде уругларның уран чүүл школазының коллективин 6 муң, 3-кү черде көдээ культура бажыңының коллективин 5 муң рубль-биле тус-тузунда шаңнаан. Эң хөй сигенни долгап белеткээн шефчилерге хууда шаңнал 1000–1000 рубльди база тудускан, бир-бир хойларны берген.
"Мөген-Бүрен" КХН-ниң директору Өшкү-Саар Ооржактың даалгазы-биле Кызыл-Хая суурнуң шефчи коллективтеринге дуза кылдыр оларның машиналарынга бензинни халас кудуп берген, шаңнал акшаны болгаш хойларны тускайлап үндүрген.
Кызыл-Хая суурнуң шефчилериниң долгап белеткээн эки шынарлыг хоолулуг сигенин "Мөген-Бүрен" КХН-ниң малчын коданнарынга кыжын төрүттүнген чаш малга бээр.
Агаар-бойдузу кааңдаашкынныг, оът-сиген таары үнген бо чылда көдээниң чурттакчы чонунуң мал чеминиң белеткелинге идепкейлиин демдеглээр апаар. Суурларның чурттакчылары шефтээшкиннерже үнүп, мал чеминиң белеткелиниң янзы-бүрү хевирлеринге киржип турар. Чижээлээрге, Бай-Тайга кожууннуң ырак-узак Кара-Хөл сумузунда "Малчынга дуза" акция чарлаттынган. Суурнуң девискээринде сиген кезилдези кидин түлүк. Чурттакчы чон мал чеми белеткээр ажылда хаара туттунган. Коллективтер болгаш үстүкү класстың өөреникчилери, аныяктар малчыннарга сиген кезилдезинге дузалажып турар. Кара-хөлчүлер сиген кезеринге амгы технология азы триммерлерни элээн хөйү-биле ажыглаар апарган.
Чурттакчы чону мал чеминиң белеткелинге хаара тударының бир хевири хол кадыыры-биле сиген кезеринге командалар аразынга мөөрейлер. Республика чергелиг түңнел мөөрейге тиилекчи болган командалар тус-тузунда 300 муң, 200 муң болгаш 100 муң рубль акша шаңналдарын алыр.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту соцчеткилерден хоолгалаан.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33
