Совет Эвилелиниң үезинде хууда сайгарлыкчы деп билиишкин турбаан. Хуузунда садыг-саарылга кылган хамаатыларны «Спекулянтылар» дээш херекке онаап болур нарын үе. Ынчан чүгле күрүнениң кооперациялары садыг-саарылга кылыр эргелиг турган.
Совет Эвилели буурап дүшкен соонда, 1991 чылда бүдүрүлгелерге болгаш сайгарлыкчыларның ажыл-агыйынга хамаарышкан хоойлуну хүлээп алган. Оон эгелээш, хууда сайгарлыкчылар чылдан чылче немежип, буураашкынга таварышкан чурттуң экономиктиг хөгжүлдезинге идигни берип эгелээни ол.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2007 чылдың октябрь 18-те чылдың-на май 26-да Сайгарлыкчының хүнүн демдеглээр дугайында чарлыкка атты салган. Оон бээр чылдың-на май 26-да Сайгарлыкчының хүнүн демдеглээри чаңчыл апарган. Бо байырлыг хүнде янзы-бүрү делгелгелер, шуулганнар, өөредиглиг семинарлар, тренингилер, "төгерик столдар" дээш оон-даа өске дуржулга солчур хемчеглер болуп эртер. Байырлалда үре-түңнелдиг ажылдап чоруур сайгарлыкчыларга күрүне шаңналдарын тыпсыры – чаагай чорук апарган. Тывада база шаңнал-макталга төлептиглер кайы көвей.
ТР-ниң Экономиктиг хөгжүлде яамызының медеглээни-биле алырга, Тывада ажыл-биле бот-хандыртынган 12427 хамааты бүрүткеттинген. Чыл дургузунда оларның саны ийи катап көвүдээн. Хууда сайгарлыкчыларның аразында ажыл-агыйы элээн шуудай бергеннери-даа, чаа эгелеп чоруурлары-даа бар.
Бөгүн «Шын» солуннуң аалчызы Кызыл хоорайда тыва национал угланыышкынныг суй белектер бүдүрүп турар аныяк өг-бүле Аира Ынаалай биле Сайдаш Самданның «Сүбедей» дизайн-студиязының ажыл-ижи-биле таныштырар-дыр бис.
Бо сайгарлыкчы өг-бүле ажыл-ижи элээн шуудай берген, кылган продукциязы-биле республикада билдингир апарган сайгарлыкчыларның бирээзи. «Сүбедей» дизайн-студиязы суй белектер кылырындан аңгыда, каастап-чараштаар ажылдарны база кылып турар, чижээлээрге, Кызылдың президентиниң кадет училищези-биле 4 дугаар чыл кады ажылдап, ооң аңгы-аңгы объектилеринге каасталга ажылдарын кылган. Ол ышкаш Тываның Чазак бажыңының бирги каъдында “пресс подход” дээр парлалга ажылдакчыларынга интервью бээр чараш шөл база оларның чогаадыкчы ажылының түңнели-дир. Янзы-бүрү мөөрейлерге, делгелгелерге киришкеш, алган шаңналдарын санап четпес, ооң бирээзи — 2022 чылда Наадым байырлалында “Ус куш” делгелгезинге киришкеш, “Ыяш-биле кылган суй белектер” номинациязының шаңналын алганы.
– Аира Айыр-Санааевна, суй белектер кылыр ажыл-агый тургузуп алыр бодал кайыын тывылганыл?
– 2017 чылда иелээн Тыва үндезин культура төвүнге ажылдап турдувус. Ынчан Тываның культура сайыды Алдар Тамдын биске тыва угланыышкынныг суй белектер бүдүрер дугайында ажылды сүмелээн. Культура яамызынга турган лазерлиг станокту база ам бо ажылдап турар оран-саваны биске хүлээткеш, ажылдап эгелээр даалганы берген кижи. Акша-шалың, материалдар-биле хандырылга, чагыглар хүлээр дээн ышкаш организастыг ажылдарны харыылап турар мен.
Оон эгелээш суй белектер болгаш албан черлериниң иштинге каасталгалар, кубоктар, медальдар дээн ышкаш шаңналга тыпсыр чүүлдерни кылып эгеледивис. Ажылывыска эң-не кол кичээнгей салыр чүүлүвүс – тыва национал колориттиг болгаш тыва езу-чаңчылдар-биле дорт харылзаалыг чүүлдерни бүдүрери.
– Бүдүрүлгеңерде каш кижи ажылга хаара туттунганыл?
– Бо үеде дөрт ажылдакчылыг бис. Оларның бирээ- зи – лазерлиг станоктуң оператору Шолбан Белекпен. Күдерек Самдан – мастер. Тумен Самдан – цехтиң начальниги. Сайдаш Николаевич компьютерге чуруур ажылдарны, эскизтерни шуптузун боду чогаадыр. Белеткеп каан эскизтерни мастерлер улаштыр станокка бүдүрүп кириптер.
– Силерниң бүдүрген суй белектериңерни кайыын садып ап болур ирги?
– Тыва үндезин культура төвүнүң баартыгында суй белектеривис бар. Шыдаар, четтигер шаавыс-биле бүдүргеш, ол садыгже дужаап турар бис. Хөй кезиинде организацияларның чагыгларын күүседиринге-ле өй бис. Чижээлээрге, ынча санныг аяк, ынча санныг өг деп чагыг киирген болза, ону мурнады кылыр бис. Тыва угулзалыг трибуналарны школа дооскаш, 10, 15, 20, 25 чылдаан дээн ышкаш доозукчулар школазынга белек кылдыр бээр дээш, бо чазын хөйү-биле чагыдып ап турлар.
– Келир үеже чүнү планнап турар силер?
– Бо ажылывысты калбартып, чагыгларывыстың санын ам-даа улгаттырары планда көрдүнген. Чижээлээрге, чоокта чаа улуг хүрээ ажыдыышкынынга келген аалчыларга сөңнээр 70 аяктыг сувенир тыва өглерни кылдывыс. Ындыг улуг чагыглар кылыры биске орулгалыг. Эң-не кол сайзырадыксап турар угланыышкынывыс болза, тыва кош бижек дээн ышкаш ювелирлиг ажылдарны көвүдедири. Бо хүнде чагыг езугаар чоокта чаа ажыттынган хүрээниң македин мастерлеривис кылып турары бо.
– Кады ажылдаар эштерни кандыг арга-биле тып ап турар силер? Силерниң бүдүрүлгеге ажылдаар улус кандыг негелделерге дүгжүр болур ужурлугул?
– Эң-не кол чүүл – күштүг күзелдиг, өөрениичел болгаш компьютерни эки сайгарар оолдар херек. Ажылдаар күзелдиг болгаш угаанныг оолдарны Сайдаш Николаевич боду өөредип алыр.
– Ажыл-ижиңерге күрүнениң деткимчези кандыг рольду ойнаан ирги?
– Шак-ла мындыг тыва угланыышкынныг суй белектер кылып турар мастерлерни Тывада чок деп болур. Суй белектерни хөй кезиинде Кыдаттан, Моолдан эккеп турарын билир бис. Бо ажылды кылып эгелээри болгаш сайзырадып алыры нарын болган. Янзы-бүрү шаптараазыннар, бергедээшкиннер турду. Ажылывыстың эң-не эгезинде күрүнениң деткимчези быжыг тепкииш болган. Чижээлээрге, ТР-ниң Экономика яамызының Сайгарлыкчыларга деткимче көргүзер фондузун таварыштыр акша-төгерик дузаламчыны-даа алган бис. Өөредиглиг семинарларже-даа мени чорудуп турду. Россия чергелиг делгелгелерге каш-даа катап кириштивис. Культура-даа, Социал политика-даа яамылары биске деткимчезин көргүскен. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, күрүнениң деткимчези бар. Ону четтирип чоруур бис. Ынчангаш ажыл-агыйывыс сайзырап, хөгжүп турар.
– Чогаадыкчы өг-бүлеңерни таныштырыптар силер бе, Аира Амыр-Санааевна?
– 2013 чылда, 10 чыл бурунгаар, Тес-Хем кожууннуң юбилейлиг чылында Сайдаш Николаевич кожууннуң чагырга черинге каасталга кылып турда, аңаа таныжып алгаш, өг-бүле тудуп, кады чурттай берген бис. Дөрт ажы-төлдүг бис, олар уруглар садында болгаш школада хаара туттунган.
Улан-Удэ хоорайга технолог эртемни чедип алган мен. Дооскан эртемимниң аайы-биле Тыва культура төвүнге ажылдап турганым ол. Сайдаш Николаевич Кызылдың уран чүүл колледжиниң чурулга салбырын дооскан. Кызыл хоорайда «Дамское счастье», «Арлекино», «Дамский угодник» дээш өске-даа садыгларның даштында чарлап каан адын кылып турган «алдын» холдуг мастер.
– Өөңер ээзиниң дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Школачы чорааш геометрия, алгебра дээн ышкаш санаар, шыяр эртемнерге аажок сонуургалдыг өөренип чорааны илдең. Чазаныр, шеверлээр ажылдарны тускай салым-чаяанныг болгаш нарын бодалгаларны бажының иштинге-ле бодап, санап-түңнептер, көвей медээлерни быжыг сактып алыр угаанныг кижи кылып шыдаар. Оон башка нарын технологияларга ажылдаары берге. Сайдаш Николаевич шак ындыг салым-чаяанныг, угаанныг кижилерниң бирээзи-дир ийин. Дыка нарын ажылдарны ша-даа чедирбес чогаадыптар. Бистиң ажылывыс чоннуң күзелинге, негелделеринге дүүштүр суй белектер кылыры болганда, аңаа чогаадыкчы угаан херек. Сайдаш чагыг киирикчилериниң күзелин дыңнап алгаш, шак-ла ынчаар, а харын-даа немей чогаадып тургаш, оон-даа чараш кылдыр кылып бээр кижи.
Аажы-чаңы топтуг-томаанныг, ажылгыр, эгелээн чүүлүн эчизинге чедирер, бодунга-даа, кады ажылдап турар эштеринге-даа шыңгыы негелделиг удуртукчу. Кылган ажылының шынарынче эң-не улуг кичээнгейни салыр, харыысалгалыг кижи. «Шынары эки этти чон үнелээр. Чоннуң үнелели турда, бүдүрүлге хөгжүүр» — дээр кижи.
– Ажы-төлүңер аразында адазын дөзээн ус-шевер кижи бар бе?
– Бичии уруувус чуруттунар, пластилинден, саазындан янзы-бүрү дүрзүлер кылыр, чогаадыкчы кижи. Бирээзи спортка, а өскези чугааланырынга ынак. Чугаакыр киживисти: «Аксы-биле акша ажылдаар кижи болур хевирлиг» – дижип, чаптаар бис. Чүгле чаңгызы ачазының ус-шеверин дөзээн деп билип турар бис. Ынчалза-даа өзүп кээрге, база кымның кандыызы илерей бээр боор.
– Ажылдан аңгыда, өг-бүлеңерге чүнү кылырынга ынак силер?
– Бут кырынга туруп алыр дээш, хөй үевисти ажылче чарыгдап турар бис. Бизнести эки шуудадып алгаш, кылыр планнарывыс-ла хөй. Чижээлээрге, ажы-төлүвүс-биле эгезинде Тываның, оон өске чурттарның чараш булуңнарын кезип, аян-чорук кылырын бодап турар бис.
Амдыызында чаш ажы-төлүвүс-биле кежээки үеде кады ойнаарынга, чуруттунарынга, пластилинден янзы-бүрү дүрзүлер кылырынга ынак бис. Чижээлээрге, уруглар садынга өөренген темазын быжыглаары-биле, аңаа хамаарыштыр бир-ле чүүлдү кылырын оралдажыр бис. Кады ойнаарывыска, ажы-төл дыка сонуургаар, өөрүүр. Шыдаар-шыдавас-даа болза, кижи бүрүзү оюннарга киржир. Уругларның аажы-чаңы-даа ынчан көстүп кээр: бирээзи чедир кылбайн октаптар, а өскези эчизинге чедирер, а бир өскези кылып чадап кааш, хорадап олуруп бээр. Эң-не солун чүүл болза, кады бир-ле чүүлдү кылырга, өг-бүлеге амыр-тайбың доктаар, бот-боттарының аразында билчип эгелээр, шупту чүве чүүлдешкек, аяннашкак апаар.
– Өг-бүлеңерниң ажыл-ижин ажык чугаалап, чонга сонуургатканыңар дээш четтирдивис.
/ Айдың ОНДАР.
Маадырларның архивинден чурук.
Буян ООРЖАКТЫН тырттырган чуруктары.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31
