Тыва чоннуң шаандан тура демдеглеп чораан эң-не улуг байырлалы Наадым–2023 болгаш Тыва Республика хүнү бо чылын август 13–15 хүннеринде болур. Наадымның кол хемчеглериниң аразында «Мээң бизнезим: тыва хой эъди», «Мээң бизнезим: ус куш» республика чергелиг мөөрейлер чоннуң улуг сонуургалын оттуруп турар.
«МЭЭҢ БИЗНЕЗИМ: УС КУШ»
Тыва Республикада Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң ус-шеверлер деткиир төптүң удуртукчузу Чодураа Каң-оол бо онзагай мөөрейлерниң дугайында тайылбырны кылган.
– «Ус куш – 2023» делгелге-ярмарканы ийи чыл организастап турарывыс бо. Кол-ла сорулгавыс – ус-шеверлерни сайгарлыкчы чорукче эвилелдээри, оларның чыл дургузунда чедиишкиннерин демдеглээри, кандыг-кандыг чаа аргаларны ажылга ажыглап эгелээнин өөренип көөрү, дуржулга солчуру, деткижери. Делгелге-ярмарка дүктен, сөөктен, даштан, ыяштан, алгы-кештен продукция дээш он аңгы угланыышкынныг. Он угланыышкындан он тиилекчини тодарадыр. Олар акша шаңналды болгаш Тывадан дашкаар улуг хоорайларга болур делгелгелерге киржир эргени чаалап алыр. Бүгү Россия чергелиг «Ладья. Кышкы тоол–2023» делгелгеже тиилекчилерниң бежи, а артканы делегей чергелиг «Тюбетейка (Дошка). Чөөн чүк базаары–2023» деп делгелге-ярмаркага киржир. «Эң-не, эң-не …» деп атты чаалап алган ус-шеверлерниң Москвага болур делгелге-ярмаркаже баар-кээр оруунуң өртээн болгаш делгелгеге турар чериниң өртээн «Мээң бизнезим» фонд төлеп бээр. Чемненир болгаш чурттаар акшазын киржикчи боду харыылаар.
«Наадым–2023»-түң «Эң-не ховар суй белээн» болгаш «Эң-не шылгараңгай чонакты» тодарадыр бис.
Ус-шевер сайгарлыкчылар, тыва национал угланыышкынныг ажылдар кылып турар хамаатылар, сайгарлыкчы чорукту сонуургап турар ус-шеверлер август 13-те болур делгелге-ярмаркага киржип болур. Ус-шеверлеривистиң ажылдарын, делгелгеге келгеш, сонуургап көөрүнче чонну кыйгырып тур бис. Белек кылдыр бээринге кончуг таарымчалыг янзы-бүрү кылыглар бар. Шеверлерниң ажылдарын көрүп алгаш, чагыглар-даа киирип болгай.
Ус-шеверлер төвүнүң кол сорулгаларының бирээзи– ырак черлерден Тывага келген туристерге садар хол белектерин хөйү-биле бүдүрери. Республикага туризмни сайзырадыр дээш, янзы-бүрү хемчеглерни организастап турар болганда, сайгарлыкчы чорукту деткиир төптүң кол угланыышкыннарының бирээзи бо апарган дээрзин демдеглээри чүүлдүг.
Оон аңгыда делгелге-ярмарка үезинде чонга янзы-бүрү мастер-класстар болур. Чижээлээрге, кидис салыры, дүктен янзы-бүрү херекселдер өйери, чонар-даш-биле чазаныры, дойдан савалар кылгаш, чуруп, бижиири, дошка баглап өөренири дээш аңгы-аңгы мастер-класстарга күзелдиглер халас киржип, ажыктыг чүүлдерге өөренип ап болур.
Делгелге-ярмаркага киржир күзелдиглер Тыва эки турачылар кудумчузунда 18 дугаар бажыңда «Мээң бизнезим» төпте 212 дугаар кабинетке келгеш, бүрүткедип алыр.
Делгелге-ярмаркага жюри кежигүннери болур 3 аалчы Москвадан келир. Август 12-ниң хүнүнде республиканың ус-шеверлери-биле стратегтиг сессия болур. Аңаа бо хүнде Тываның ус-шеверлеринге таваржып турар чидиг айтырыгларны болгаш ук адырның кайнаар, кандыг хевирлиг кылдыр хөгжүүрүнүң дугайында чугаалажыр. Сайзыраар дээш, кандыг төлевилелдерге киржип болурул. Күрүнениң деткимчелерин алырда, чүнү канчаарыл дээн ышкаш айтырыгларны сайгарар. Холу-биле бир-ле чүвени бүдүрүп, садып-саарып турар ус-шевер сайгарлыкчылар ук ужуражылгага киржип болур.
Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң ус-шеверлер төвү сөөк-биле ажылдарны колдадыксап турар. Аныяк оолдар-кыстарның сөөк-биле ажылдап өөренип алыры күзенчиг. Чүге дээрге республикада сөөк-биле ажылдаар ийи-ле мастер бар. Ыяш-биле ажылдап турар мастерлер бар-даа болза, биче хемчээлдиг кылыгларны бүдүрер шеверлер чок. Чижээлээрге, тыва кижиниң чеди чүзүн малын ыяштан чазаары. Шаанда тыва чон ажы-төлүнге ойнаарак кылдыр ыяштан дириг амытаннар дүрзүзүн-даа, ойнаар-кысты-даа чазап берип чораан болгай.
«МЭЭҢ БИЗНЕЗИМ: ТЫВА ХОЙ ЭЪДИ»
Тыва Республикада Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң «Мээң бизнезим» төптүң кластерлиг хөгжүлде килдизиниң удуртукчузу Аляна Бузур-оолдуң медеглээни-биле алырга, «Тыва хой эъди» деп мөөрей бо чылын дөрт дугаар болур. «Тыва хой эъди» деп хемчег мөөрейлиг, фестивальдыг, ажыл-агыйжы деп үш кезектен тургустунган.
Бирги мөөрейлиг кезээ август 1-ден эгелээш, август 12-ге чедир уламчылаар. Баш удур чагыг-биле тургускан график езугаар жюри кежигүннери хөй-ниити чемненилге черлеринче үнүүшкүннерни кылып, мөөрейниң киржикчизиниң кылган чемин амзаар. Чүгле кылган чеминиң амданын эвес, а өске-даа тыва чаагай чаңчылдарны сагып, келген аалчыларны канчаар уткуп-хүлээп турарын база жюри өөренип көөр. Мөөрейде киржип турар хөй-ниити чемненилге чериниң даштынга «Тыва хой эъди» мөөрейниң киржикчизи» деп бижиктиг баннер азып каар. «Мээң бизнезим: тыва хой эъди» мөөрейниң киржикчилериниң кылган аъш-чемин күзелдиг-ле улус келгеш, сонуургап көрүп болур. Август 12-де жюри кежигүннериниң үнүүшкүннери доостур. Август 13-те «Азия төвү» скульптура комплекизинге шаңналдарны тыпсыр. 1 дугаар чер – 40 000 рубль, 2 – 30 000 рубль, 3 – 20 000 рубль шаңналдарны алыр.
Ийиги фестивальдыг кезээ «Азия төвү» скульптура комплекизинге болур. Аңаа 300 литр кара-мүн хайындыргаш, келген чонга үлээр. Ырак- чоок кожууннардан келген чаңгыс чер чурттугларывыс болгаш Кызыл хоорайның чурттакчылары август 13-те 11:00 шакта «Азияның төвүнге» келгеш, изиг кара-мүн үлежинге киржип болур. Аңаа кара-мүннү хайындырары, хой эъдин канчаар бузары дээш оон-даа өске хой эъди-биле холбашкан мастер-класстар күзелдиглерни манап турар.
Хемчегниң ажыл-агыйжы үшкү кезээ «Тыва хой эъди– республиканың брендизи– чаа горизонтулар: хой эъдин нептередири болгаш оон онзагай аъш-чем аймаан бүдүрери» август 13-те 9–11 шакта ТР-ниң экономика сайыды Айдыс Саттың, ТывКУ-нуң технология кафедразының башкызы Ольга Бондаренконуң дээш өске-даа ук адырга хамаарылгалыг улустуң киржилгези-биле ужуражылга болур.
Байырлалдар хүннеринде НТВ телеканалдың «Поедим» деп программазындан аалчы келир. Шеф паштанчы Евгений Баранников «Тыва эталоннуг стол» деп мастер-классты эрттирер.
/ Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2
