Республика Наадымының каш удаа чемпиону, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы, Мөген-Бүренниң чоргааралы, Тыва Республиканың алдарлыг малчыны, Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, Тываның ховар кижилериниң одуруунда Владимир Иргитович биле Өшкү-Саар Салчаковна Чоргаарларның ажыл-ишчи өг-бүлезин “Шынның” аалчылары кылдыр чалаан бис. Ам оларга сөс:
“Шу-шу! Че, чүге элеңейнип чоруп бердиң аан! А сен чүге чыдып калдың, аа! Сени-даа, чаптанчыгбайны, дүрген иең соондан халы, че! Аал дуу-ла баалык ажылдыр көстүп тур, чоокшулап келдивис ышкажыл” – деп, Мөген-Бүренниң харлыг баштыг тайгаларынга бүзээледип алган чараш чурумалдыг даглар бедиин теп оъттаар сарлыын бөлүп чораанда, Владимир Чоргаар ынчаар малын чаптап, камнап, чассыдып, кижилер дег олары-биле чугаалажыр...
Шевер аваларның уруглары
Владимир: — Ачамны эки сагынмас-тыр мен. Ооң Чоргаар деп ады чоорту фамилия апарган. Мен 5 харлыг турумда, ачам чок болган дээр чораан. Авамны Бүзүлең дээр. Кады төрээннерим алды кижи турган бис: улуг угбаларым Сагаан, Татьяна, дуңмаларым Валентин, Даша, Василий, мен ортуну мен. Алды кижини ававыс чааскаан өстүрүп азыраан. Хөй чылдарда башкылап чораан, хөй ажы-төлдүг Таня угбам, честем Саша кайызы-даа чок.
Ол ышкаш дуңмаларым Валентин, Даша, Васяның "аъдының бажы" эрте хоя берген. Кыс дуңмам Даша кончуг талантылыг кижи чораан. Кезээде хүлүмзүрүп чоруур, баянга ойнай бергенде, боду көзүлбес, ол хиреде салаалары караңнаар. Школага кады өөренип чораан чаңгысклассчылары Наталья Хойлак-ооловна, Кара-кыс Сандыйовна база Даша дуңмамны тергиин эки өөредилгелиг турган деп, бо-ла улус чугаалаажыр чүве. Бо хүнде улуг угбам Сагаан-биле иелээн арткан бис.
Авам кончуг эрестиг, шевер, ажылгыр-кежээ чораан. Бисти шуптувусту ажыл-агыйга ынак кылдыр кижизиткен. Бичиивисте суурнуң үстүнде шыкка аалдар-биле авам база чайлаглап бадып кээр. Каш сарлыын, шээр малын хөнеп алган, саап ижип, алгы-кеш эттээн, дааранган, хол куруг олурбас турган. Аалдар ынчан ортаа суур дужунда шыкка база чайлаар чүве.
Өшкү-Саар: — Ада-иевистиң беш ажы-төлүнүң улуг уруу мен. Менден бичии Надя, Нина, Роза, Кочубей деп дуңмаларлыг мен. Ававыс Чылбак Дамбыраевна дыка шевер, шуптувуска хураган кежи тыва тоннарны даарап чораан. Роза дуңмамның тону ам-даа бар. 40 чыл-даа ажа берген боор. Володяның авазы база аажок шевер чораан. Хой кадарып чорда, черге алгы-кеш чыдар болза, ону алгаш, эттеп алыр. Бир катап черлик-хаван кежи тып алган. Ол кадыг кешти та канчап эттеп шыдапкан кижи, ол кештиң дүгүн даштынче кылдыр уруумга дыка чараш идик даарап берген. Ол идикти уругларым шупту кеткен. Бодум авамдан көрүп дараанып өөренип алган мен. Ажы-төлүмге шуптузунга тыва тоннар, чеңи-чоктарны даараан мен.
Ачамны Насык-Доржу дээр. Ол Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң агроном салбырын дооскаш, Таңдының Бай-Хаакка ажылдап турган. Ынчан Бай-Хаакка Роза дуңмам төрүттүнген. Ачам аңаа агрономнап турган үезинде шоодай-шоодай арбузту бажыңга эккээрге, дуңмаларым-биле дыка амырап чиир турдувус. Ачам ол ажылының аайы-биле Красноярск хоорайже билиин бедидип чорупкаш, экономист мергежилди чедип алган. Миннип кээримге-ле, ачам самбың хап орар чораан. Ачамның ындыг чугаазы бар кижи: ”Көөрүңерге, кижи-дир мен бе? Херек кырында акша-дыр мен” — дээр. Хевири бүгү назынында акша-түң санаар ажыл кылып чораан болгаш, ынчаар баштактаныр турган боор. Ачам аарааш, 67 харлыында чок болган. "Мөген-Бүрен" колхозтуң тургузукчуларының бирээзи, эң баштайгы экономизи болуп төөгүде ады арткан.
Школавыс — дөрт-өрээлдер
Кады чурттаандан бээр алдын кудазын бо чылын демдеглээн Владимир, Өшкү-Саар Чоргаарлар амыдыралының эгези чүден эгелээнин сактып чугаалажы бээрге, бо хүнде үш каът кылдыр хөгжүп келген Мөген-Бүрен азы Кызыл-Хая суурга каш-ла бажың турган үеже эглип, “...Ынчан школавыс куду суурда ам ээнзиреп калган турар дөрт-өрээлдер дээр бажыңга турган...” — дээш эгелээр болду.
Владимир: — Ол үеде чүгле дөрт класс өөренип турган. Класс бүрүзүнде улуг контрамарка дээр печкалар бар. Школавыс директору Өрге Сагаанович Салчак турган. Ол башкывыс дыка хөй чылдарда школа директорлаан. 1961 чылда бирги классче бисти Кара-оол Салчакович Комбу хүлээп алган, улуг класстарга клазывыс башкызы Сержиң Хертековна Маныш-оол турган. Ооң өөнүң ээзи Ховалыг Алдын-оолович тыва дыл болгаш чогаал башкызы. База бир кончуг шыырак башкывыс Өрге Сагаановичиниң өөнүң ишти Дарыймаа Содуновна. Санга дыка шыырак кылдыр бисти өөреткен башкывыс ол.
Ол үеде школага орус башкылар база кээп ажылдап турган. Школа доозупканывыста безин үш орус башкы кээп ажылдаан. Бистиң суур оолдары-биле өг-бүле тудуп чурттап тургаш, оон чоргулай берген. Школага ол үеде фуфайкаларлыг, хром сапыктарлыг өөренип турган бис. Бөдүүн-даа болза, арыг-силиг, кончуг эки үелер. Бис чаңгысклассчылар боорда, 8 чыл школазының бир дугаар доозукчулары болган бис.
Хондур кинолаар
Өшкү-Саар: — Суурнуң ол үеде бөдүүн амыдыралынга база бир солун болуп турган чүүл – клубка кинолаары. Амгы школа турар черге ынчаарда клуб турган. Киномеханик Болдуг акый клубка даңны атсы кино салыр кижи. Бис ону көрүп олургаш, удуп каар бис. Оттуп кээривиске, даштын чер чырып келген, ол хиреде кинону көргүспүшаан боор. Бажыңга келгеш, дыка дүрген чунуп четтиккеш, дораан школаже өөренип чоруптар турдувус.
Владимир: — Школага кичээлдеп каапкаш, шал-бул чемненипкеш, оолдар шупту дошка конькилеп, кежээ дүшкүже хөккейлээр турдувус. Улуг класстарга кадарчыларның кажаазын казарда, конькилеп четкеш, хүнзедир шефтээш, конькилеп чанып кээр бис. Шаанда орук-даа казарда, сиген-даа кезерде, кажаа-даа коптарарда, шефтээр турган. Ам бо үеде ындыг шефтээшкин деп чүве читкен, коньки тевер улус база ховартаан-дыр.
Өшкү-Саар: — Шаанда Сарыг-Ой бажынга ачамның акызы Тере-Бижи ирем сарлык кадарып чораан. Дыштанылгада бисти аалынче алырда, аъттыг шанактыг кээр. Дуңмаларым-биле мени аңаа олурткаш, чоруптар. Өөрүвүс көрүп кааптар ыйнаан дээш, ыяткаш, чоорган-биле шугланыптар бис.
Ол үеде "бегевой" деп конькилер турган. Дыштанылга төнүп турда, Сарыг-Ой бажындан суурга чедир конькилеп чедип кээр турган мен. Ам бодап олурарга, талыгыр черден кээр мен. Ам ындыг дош-даа чок. Ынчаар конькилеп турар улус-даа чок. Бойдус-даа, кижилер-даа өскерилген.
Владимир: — Бис өөренип чорувуста, башкыларывыс дыка шыңгыы турган. Бичии-ле чурум үрээн, ылаңгыя таакпылаар оолдарны шугум чыскаалынга тургузуп, хемчээн алыр.
Өшкү кудуруу тутпас дээш
Өшкү-Саар: — Кичээлден озалдаар, кичээл үзер, багай өөренир улуска өшкү кудуруу тудускаш, шугум чыскаалынга хөй кижи мурнунга маңнадыптар чүве. Өшкү кудуруу тутпас дээш, дыка кызып өөренир турдувус.
Ынчан 8 классты эки дооскан улусту Кызылдың 2 дугаар школазынче чорудуптар. Александр Лопсаң-оол, Курбу Доңгак бис үштү Кызылга эккээрге, ол ийи оолду хары улуг дээш, албайн барган. Ынчаарда, 10 класска өөренип турумда, авам аарааш, чок апарган. Школаны 1971 чылда Мугур-Аксынга дооскан мен.
Үеге чагырткан мергежил шилилгези
Школа соонда Красноярскының кооперация институдунче кирип алгаш, чоруп шыдавайн барган мен. Деткиптер кижи-даа, акша-төгерик-даа тывылбайн барган. Ам канчаар, Кызылдың садыг училищезинче өөренип кирип алган мен. Студентилеп турумда, Кызылга артист даайларым Сапык-оол биле Чылбак-оол гастрольдап чоруурда, уруг-дарыын няняладыр дээш, бажыңнарынче ап алыр турган. Училищени дооскаш, өскүс дуңмаларым азырап, эртем-билиг чедирип алыр дээш, Мөген-Бүренге дораан садыгжылап ажылдап эгелээн мен. Ол хевээр бүгү назынымда садыгжы болганым ол.
Менден бичии Надя дуңмам школа соонда Мөген-Бүренниң мал эмчилеринге дузалажып, санитаркалап ажылдап кирип алган. Күжүр дуңмам ынчалдыр ажылдап алган акшазын менче чорудуп тургаш, мени доостурганы ол. Роза биле Нина дуңмаларым кайызы-даа Кызылдың башкы институдунуң физика-математика факультедин дооскаш, дээди эртемниг башкылар болган. Ам кайызы-даа хүндүлүг дыштанылгада. Роза дуңмам өгбелерден салгал дамчаан чаяалгазы-биле чонунга эмнээр ачы-дузазын чедирип чоруур кижи.
Баштайгы рейс
Владимир: — Суурга ол үеде ажыл тывылбас. Школа соонда чаа интернатка одакчылай берген мен. Аңаа ийи чыл одакчылап чорумда, Өшкү-Саар садыгга ажылдай берген. Ынчан таныжып эгелээн бис.
Автошкола дооскаш кээримге, совхозтуң ГАЗ-52 деп машиназын хүлээдип берген. Бир дугаар рейсче үнүүшкүнүм Аспатыже болган. Ынчан хем кежип чыдырымда, машинам сугга дүжүп калган. Ол ырактан суурже чүгүрүп четкеш, оолдар айбылап алгаш, машинаны уштуп турганым уттундурбас. Ийи чыл ол машинага чолаачыладым, Чарыс-Аксында көвүрүг тудуунга киржип, сай-дажын, ыяжын сөөртүп, бир ай дургузунда суурнуң тудугжулары-биле кончуг демниг ажылдаан бис.
Моол чуртунга үш хонган
Чоорту ГАЗ-53 деп машинаны хүлээдип берген. Совхозтуң директорунуң хуваалдазы-биле колдуунда Ак-Чыраа, Кызыл, Чадаанадан, Моолдан чүък сөөртүп турган мен. Ол үеде Мөген-Бүренче Моол кызыгаарын таварты чоруп турган. Бир катап Моолдуң Кызыл-Артты ашкаш, бадып олурумда, машинам үрели берген. Аңаа үш хонган мен. Мурнумга чораан эштерим саадай бээримге, сагыш човап чедип келгеш, дузалашкан. Бөдүүн үеде машинаның артык кезектери тывылбас. Ону Чадаанадан арай деп тып алгаш, суурга четкен. Ол үеде моолдар-даа, тывалар-даа эп-найыралдыг чурттап турган болгаш, узун орукка машина-балгат үрели-даа бээрге, даштыкы күрүне девискээринде ат болдум деп, артык дүвүрээзин-даа турбас чүве. Ам-на ынчап барган үе-дир бо.
Шаанда бистиң өгбелеривистиң чурттап чорааны Хам дааның мурнунга үш кыштаг турган. Ол кыштагларның бирээзинге Владимир Серээевичиниң ада-иези угбам, честем чурттап чораан. Ортаа-Шегетейниң улуг бүүрээзиниң баарындан бээр дыка чараш хөлдерлиг черлеривис бо үеде шупту Моол кызыгаарынче кире бергени дыка харааданчыг. Ол та кандыг аайлыг чүве. Бис аныяк турувуста, суурга ажыл чок кижи-даа турбаан. Суурувустуң чону тудуш дөргүл-төрел болгаш шупту эп-найыралдыг, ажыл-агый эки хөгжүп турган.
Доскаарларда хендир үзү
Өшкү-Саар: — Совет үеде суурга, шынап-ла, оор-суук деп чүве чок, корум-чурум үрээшкиннери-даа турбаан. Ынчан хендир үзүн 200 литрниң доскаарларынга эккеп каар. Садыгның хериминиң иштинге анаа турар чүве. Садып алыкчыларның саваларынга доскаарлардан кудуп бээр бис. Ам бодап турарымга, садыгның ынчан херими шооча безин чок, ажык турар. Кым-даа ынаар кирбес. Оон аңгыда, капуста, картофель база овааланы берген чыдар. Кырындан шып каарга, кым-даа дегбес, чон дыка чурумнуг. Ол хире эки үе турган-дыр ийин.
Эде тургустунуушкундан нарын үелер эгелээн. Ховар барааннарны талоннап берип турган. Ол ышкаш эът складының эргелекчизинге мээң мурнумда садыгжылап чораан Хөлүгү Маңнайович Хертек деп хоочунувус ажылдап турган. Ооң ол складынче улус эъдин дужаарга, орнунга бараан бээр, хевистер, соодукчулар дээш өске-даа. Чоорту суурнуң күрүне садыы дүшкен соонда, хууда садыг ажыткаш, дыка үр садыгжылап ажылдаан мен.
Чонунуң идииниң хемчээлин билир
Өшкү-Саар: — Совет үеде чемниң-даа, хептиң-даа шынары кончуг эки. Садыгжы кижиге суурнуң чурттакчыларының хереглелдери чоорту билдинип, харын-даа оларның идиктериниң хемчээлин безин кижи эки билир апаар чүве. Элээн үе эрткенде, бо кижиниң ынчан садып алган идии ам элей берген боор, чаа идик садар үези келген дээш, баш бурунгаар чаа бараан садып чоруурда, кымга чүү херегин, өң-чүзүнүн шуптузун бодай аарак алыр турган мен. Суурувус даштыг болгаш, багай-согай идиктер үр кеттинмес, дораан элеп каар. Ынчангаш идиктерниң шынарынче улуг кичээнгей салып, экилеп эккээр турдум.
Бо улгады бергенимде безин, чамдык улус: “Силерден садып алган идиктеримни ам-даа кедип чор мен. Ам база эки шынарлыг идик садыындан ажыдып көрүңе-рем” – деп, элей берген идиин көргүзүп, дилеп-даа турарлары бар-дыр. Шынап-ла, садыгга ажылдааш, чонга ажыктыг болзун деп кызып ажылдап каарга, сөөлүнде боттары чугаалай бээр чорду.
Малдың буяны кижиге кээр
Владимир: — Совхозка чолаачылап, багай эвес ажылдап чорумда, авамның арттырып кааны сарлыы, шээр малын тудар кижи херек болу бээрге, 1984 чылдан тура мал ажылынче үнген мен. Ынчан меңээ совхозтуң сарлыының молдургаларын хүлээндирген. Ол олчаан сарлык кадарчызы болганым бо.
Малчын кижиниң чымыжы улуг-даа болза, арыг агаарлыг черге мал соондан чоруурга, кадыкшылга база кончуг ажыктыг. Ол ышкаш кадарган малынга ынак, оларны өстүрүп, ыт-куштан карактап, доруктуруп чоруурга, малдың буяны кижиге кээр деп эскерер чордум. Кадарган малынга ынак болбас болза, мал-даа өспес. Мал бүрүзү кижилер ышкаш аңгы-аңгы аажы-чаңныг. Хөй мал аразында баштыңчызы база турар. Бүдүн коданның сөөлүнге элеңейнип чоруурлары база. Улуг улустуң чугаазы-биле алырга, ындыг шимчээр-шимчевес мал кончуг буянныг дээр. Шак ындыг малын аартыктап чарыгдавас болза эки. Шуут кырый бээрге, кодандан үндүрбейн, боду аайлап, аъш-чемге ажыглап төдер болза эки дээр.
Тайга-таңдывыс биле сарлык малывыс тудуш дээрзин кадарчы бүрүзү билир. Ылаңгыя сарлыктар агаар медээчилери деп шагдан тура өгбелеривис чугаалап каан. Олар агаар-бойдустуң өскерли бээрин кымны-даа мурнай билип кааптар. “Чоргаарның сарлыы Мөзүтү кырынче үнүп эгеледи, ам агаар чылыыр дээн-дир деп, суурнуң улуг улузу чугаалажы бээр. Оон тайгадан бадып эгелээрге, база чугаалажыр, ам агаар чудаар дээн-дир дижир” – деп, Өшкү-Саар Салчаковна немеди.
Маңган ак аргар кошкары
Владимир: — Кандыг-даа кадарчы кижи боо соонга олурар, бети дизе, кокайдан малын камгалаарда, боозун кезээде ап чоруур. Өгбелеривис шаандан тура тайга-таңдының кежиин четтирип чораан. Бир катап ирем-биле (шола ады Куу-Кыдат, шын ады Успун Иргит) Белдир-Тайгадан аңнаар дээш, чорупкан бис. Ирем тураннап олурарга, кончуг улуг те кудургайда харап келген. Мен ооң баштай ужазынче хараалдааш, оон чушкуузунче шыгаагаш, адарымга, ажа берген. Ирем, кудургай куду ажа бээрин канчап билбес кижи сен, дээн. Ынчан меңээ бир өөредии ол болган.
Тарбаганнаарга, шуут солун. База-ла ирем баштаан улуг аңчылар эдерип, Шегетейже чорупкан бис. Тарбаган кончуг сонуургак аң-дыр. Дилги кежи бөрт кеткеш, тарбаган кежи хөректээшти аңдара кеткеш, ол чок болза маңган ак хеп кедип алгаш, чүгүрерге, тарбаганнар дыка сонуургаар. Шупту үңгүрлеринден үнүп кээрге, кедегде кижи адар. Бир ынчап халып турумда, дилги таваржы берген. Адарымга, дукпурланы берген. Дораан соондан халып чеде бээримге, мегеленипкен болган. Тура халааш, ыңай-ла болган. Ирем ону көргеш, "Араатан аткан кижи, чаңгыс аткаш, халывас чоор" – дээн. Катап база адар турган деп ынчан билген мен. Иремниң ийи дугаар өөредиин ынчан алдым.
Аңнаарда, кайы хамаанчок таварышканын атпас дээр чүве. Бир катап Бак-Ыяшка маңган ак аргар кошкарынга таваржы берген мен. Шак ындыг, өөрүнден аңгыланып турар аңга дегбес, ындыг аң адарга, айыылдыг деп дыңнаан болгаш, ырактан чарашсынып, тураннап олуржук мен.
База бир элдеп чүвеге таварышкан мен. Куу-Дагда кыштаамдан ырак эвес черге мурнум-биле кончуг чараш хүлбүс халып эрте берген. Ону адар-даа дивээн мен. Ынчалза-даа ону көргеш, хенертен аарааш, ат бол частым. Каш хонук дембээреп, медерел чидирип турган үемде, сыыладыр орустап турганымны, херек кырында ол дылга көңгүс чүве чугаалай албазымны билир чоок улузум, шуут кайгап турган дээр. Суурга эмчиге эккээрге, ооң бедик херимин чаңгыс хол-биле даянгаш, ажа халып-даа турган дээрге, бодум чүнү-даа сагынмас болган мен. Оон Роза башкы мени эмнеп кааны ол-дур. Тайга-таңдыга кандыг-даа аң чоруур, ол хүлбүс та тайга ээзи, та чүү турган. Ам-даа шала сестип чоруур мен. Шак ындыг таварылгалар кижини бодандыра бээр чүве.
Генералдар-биле аңнаашкын
Элдеп чүвези, таныыр-танывазым улус мени сурап кайыын-даа четкилеп келгеш, аңнаар-дыр дижир болган. Оларның аразында эрге-хоойлу ажылдакчылары-даа бар, тускай лицензиялыг бо-ла кээр. Бир катап Тывада алды генералдың үжү бис-тир бис деп-даа улус келген. Чөпшээрел бижиктиг олар-биле те-чуңма, аргар-кошкарны-даа ужуруп турдувус. Абакандан ужуп келдивис деп, база-ла улуг эргелиг бир орус даштыкылар эдертип алган вертолёт-биле аңнаар чүве деп ужудуп келген. Ол-даа бүтпээн херек чорду. Тайганың аңын вертолёт-биле канчап аңнаар боор. Чол деп чүве бар. Оран-делегей ээзи көрүп турар болгай, аңын хайырлаар болза, алыр. Бербейн база барып болур. Анаа-ла магалыг чүве кайда боор.
Ырактан келген улусту хол куруг чандырар эвес дээш, бодум шыгаай бээримге, аңнаар чөпшээрел төлеп алган кижи боду адар болган. Дөмей-ле бирээни ужургаш, үлештирип-даа чордум. Ол-ла кээп турар улустуң бирээзи орус кижи Америкага чеде бээрге, бистиң чуруувусту хана долдур азып алган болган деп, ол чуруун биске база көргүзүп кээп турду.
Чүвүр долдур балык
Владимир: — Шаанда Тыва–Алтай кызыгаары Таскыл тайгазындан ыңайлааш, Кара-Оорга деп улустуң балыктаар чериниң чанында хемден эгелээр турган. Мөңгүн-Тайганың девискээри кылдыр санадып турган хемден оранчок бээр турар Бак-ыяш, Чуглуг-Хөл ол ынаар черлер Алтайның заповеднигинче кире берген. Кончуг балыктыг черлер ында. Шаанда бистиң улуг өгбелеривис мал суггарар дээш, аңаа чеде бээрге, балыы хайнып чыдар чер болган. Кыжын дош адаанга эңдере тырлы бээр.
Өшкү-Саар: — Бир катап аалывыска суур оолдары келген. Володяны эдерип, балыктап чорупкан. Бир хонганда аът кырында чүгле иштики хептиг оолдар келген. Ол черни ындыг балыктыг деп билбээн. Сава чок барган оолдар чүвүрлериниң хончузун, хөйлеңнериниң чеңин долдур балык тырып алган, боттары чанагаш келген-дир. Акывыс кончуг-даа балыктыг черге бисти чедирди дижип, Володяны мактап ханмас чанганнар.
Италияга сарлык арагазын кым ишкен?
Өшкү-Саар: — Аалывыска кайыын-даа улус кээр, иштики-даштыкыдан журналистер, аян-чорукчулар, лама башкылар дээш кымны чок дээр. Бистиң удуртукчувус Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржактың мында киирген үлүг-хуузу улуг деп үнелеп чор бис. Ооң сүмелээни-биле бир катап Италиядан улус келгеш барган. Оон сарлык дүгүнден аргаан чүүлдер болгаш сарлык сүдүнден кылган ак чемнерни Италияның Турин деп хоорайынга мал болгаш чер ажыл-агыйлыг кижилерниң делегей чергелиг "Чер-иевис" шуулганынга киириштирер кылдыр чалаан. 2005 чылда аңаа чедер аас-кежиктиг болдувус.
Россиядан 80 кижилиг делегация аңаа барып киришкен. Бисти ол шуулганның организакчылары боттары чалааш, чурттаар черивистиң болгаш орук чарыгдалдарын боттары харыылаан. Аңаа сарлыктың ак чемин амзаксаан улус узун оочурга тырлып туруп берген. Оларга чедиштирер дээш, чук сава аксынга бичиилеп куткаш-ла, амзадырывыска, дыка амданнаныр болган. Сарлык арагазын дыл бажынга амзапкаш, иштим изий берди деп-даа турар улус бар, каттыржып-даа туржук бис. Хөй кижи бисти үглей бээрге, девиденчиин канчаар. Чаңгыс багай чүве, дыл билбес, оозу хомуданчыг чорду. Англи дылды эки билир турган болза, кижи боду кончуг таптыг тайылбырлап бээр ийик. Чүгле очулдурукчу таварыштыр чугаалажырга, берге чорду.
Бисти быштак кылыр черинге чедирген. Бир дугаар дүдүк быштакты канчаар кылып турарын аңаа көрдүвүс. Ол дүдүк көк быштакты амзаарындан шала чүдексинип турган бис. Оон улус дыка амданнанып чип турарга, амзапкаш, чаагайын магадаан бис. Бисти бир итали өг-бүлениң бажыңының бирги каъдынга чурттадып каан. Дыка-ла хүндүлеткен бис. Совет үениң эки шынарлыг, хлебке чаап чиир “сливочное” деп шаандагы таныырывыс чаагай амданныг үстү аңаа чидивис. Италияга ол ынчап чорааш, Моолдуң Баян-Өлгий аймактың херээженнер даргазынга ужуражы берген бис. Кады төрээн угбашкылар ужуражы берген чүве-биле дөмей, куспактажып, бот-боттарывыска өөрүп, шаг болчук бис. Сөөлүнде дыңнаарывыска, ол шуулганга бүгү делегейден беш муң ажыг кижи чыглып киришкен болган.
Өдек чыып чораан журналист
Владимир: — Россияның төп телеканалындан “Моя планета” деп теледамчыдылганың башкарыкчызы Константин Шувалов деп журналист аалывыска келгеш, бистиң ажыл-амыдыралывысты даң бажындан орай кежээге чедир тырттырбышаан, шуптузун боду холу-биле тудуп, шенеп көрген. Бир неделя дургузунда чүнү-даа кылып өөренип алган: шоодай тудуп алгаш, одаар инек мыяа чыып, сарлык саап, саап алган сүдүн тырткаш, сметана кылып, саржаг, чөкпек, быштак дээш сарлык арагазын канчаар кылырын безин өөренип алган. Оон аңгыда, аъттанып алгаш, мени эдерип, сарлык кадарып-даа турду. Эмдик сарлык кандыг болурун, ону өөредири кайы хире берге дээрзин, боду шалбадап тургаш, көрген.
Свердловскунуң киностудиязындан улус кино тырттырып база кээп турдулар. Аалга хонарындан эгезинде ческинип турган хире, суурга аалчылар бажыңынга хонуп алгаш, даарта катап кээр бис дээн. Оон оларның удуур-чыдар черин белеткээш, кончуг арыг-силиг дөжекти чадып бээривиске, хонуп артып каап-даа турарлар ийик.
Лама башкының идии
Өшкү-Саар: — Ол-ла бүгү тырттырып алган чүүлүн солун дамчыдылга кылдыр белеткээш, делегей четкизинге салыптарга, ындыг чүве ирги бе, аалывыстан улус үзүлбестээн. База бир солун аалчылар ыраккы Тибет чуртундан келген. Лама башкылар албан-биле бисти сураглап чорааш, чедип келдивис дээн. Бир лама башкы авазының сарлык өстүрүп турарын сонуургадып, чуруктарын көргүскеш, бистиң сарлыктарывысты сонуургап, ооң сүдүнден ак чемивисти канчаар кылып турарывысты көрүп шаг болган.
Мурнунда чылдарда Чагытай хөлдүң эриинде хүрээ кылып каан Шиволга Ринпоче башкы биле дуңмазы Лопсан башкы база кээп чордулар. Бистиң удуур орунувуска олуруп алгаш, улуг лама башкы: “Авам-ачам бажыңында кирип келген ышкаш болдум” – деп олурган. Оон бодунуң кедип чораан, бажыңга кедер идиин Володяга белекке берген. Дуңмазы Лопсан башкы меңээ бээрге, будуңар доңа бээр, ажырбас дээш, албазывыска, шуут хоржок болган. Сөөлүнде дыңнаарывыска, ол чоннуң чаңчылы-биле хүндүлээн улузунга кедип чораан идиин бээр улус болган.
Дорт сөстүг Чоргаар оглу
Владимир: — Кандыг-даа үеде кижилерниң арнынга шынын чугаалаар дорт чаңныг болгаш, сеткилимге кижилер дугайында бичии-даа багай бодал тудуп чорбас мен. Кижиниң кадыы база оон дыка хамааржыр, багай сеткил күзеп чоруурунуң орнунга эки чүүлдерни хөйнү кылыр болза, мурнунда амыдыралынга шаптараазыннар турбас.
Өшкү-Саар: — Кижи ажылга ынак, кызымак болза, чүнү-даа чедип алыр. Бис ажы-төлүвүстү мал-маганга ынак кылдыр кижизидип, ылаңгыя тыва эр кижиниң кылып билир ужурлуг ажылын оолдарывыска өөредип, кыс уругларга саан саап, ак чемни шуптузун кылып билир болзун дээш, чайгы дыштанылгазында аалга кээрге, өөредип турар бис. Тыва кижи малдыг чоруур болза, тодуг-догаа, чоргаар чурттаар.
Чоргаарларның өг-бүлези 3 кыс (Аяна, Алена, Алина), Айдыс деп оолдуг. Олар шупту дээди эртем-билиглиг, тус-тузунда амыдырал-чуртталгазының аайы-биле чурттап чоруур. Уйнуктарынын саны – 10, оларның 8-зи оол, 2-зи кыс.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Чоргаарларның өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20