Мээң ава-ачам малчын улус. Улуг-Хемниң Кургаг-Чээнекке чурттап чорааннар. Чогаалчының ава-ачазы Михаил Суванович кырган-ачавыс биле авазы Чандаңмаа Сарыговна кырган-ававыс – Кудажыларның аалы чоогувуска, даг ужу бедик черге турган. Бистиң аалывыс ой иштинге кудугаа турган. Чоок төрелдер ындыг-ла ыйнаан. Ачамның ачазы Чолдак Мөге кырган-ачам чогаалчының ачазының акызы-дыр. Ынчангаш кыжын-чайын кожа-хелбээ чурттап, үнчүп-киржип, карактажып, деткижип чурттап чораанын улуг улустарымдан дыңнаан мен. Ол үени бодум бичии кижи мөлдүк-калдык-даа бол, сактыр мен.
Бедикте турар аал болгаш, чанында суг чок, ынчангаш кудууртан суглаар боорга, мен калбак ыяш хаактарлыг, шанактыг чеде бергеш, улуг инек кежи барба долдур хар бөлүп, чыып бээр мен. Томаанныг, кежээ оол деп мактаарга, аажок амырап, ам-даа хардан чыыйн дээримге, "Ам ажырбас, чедер, оглум" – деп соксадып каар. Шайлап ора, аажок хөөрээн орарымны сактыр мен, а чогум чүү чугаалап органымны орта сагынмас-тыр мен. Айтырарга, харыылап турганым-на ол боор ийин оң. Чанарда, бедик дагдан шанактап бады кээр турдум. Кудажылар төрелдерим-биле, миннип кээримге-ле, ынчаар таныш кижи болдум. "Улуг хүндүлүг төрелдеринге дуза кадып чоруур, эр хей сен, оглум" – деп, авам-ачамга база мактадып өстүм.
Михаил Суваңович кырган-ачамның Ада-чурт дайынының үезинде Тока дарга-биле кады фронтуга белек чедирип чораанын меңээ ачам дыка солун кылдыр чугаалап бергенин ам-даа утпаан мен. "Ажылгыр, эрес-кежээ болгаш, мал-маганы эмгежок. Улус-чонда аажок хүндүткелдиг көр даан Улуг Тока дарга безин, кырган-ачаңны мактап ханмас болбазыкпе. Олар фронтуга эң хөй мал-маганын берген" – деп, чоргаарланып чугаалаар кижи.
1963 чылда бирги классче өөренип кирген мен. Бир-ийи чыл эрткенде, 3 класс апарганымда, дыштанылгаларда чанып кээримге, кожа төрелдеривиске машиналыг дарга кижи халдып кээп турар апарган. Кырганнарывыстың оглу Кызыл-Эник акым ол дээрзин билип алдым. Улуг чогаалчы кижи болган. Чай чогу-ла ындыг болган боор, чамдыкта ада-иезиниң аалынга хонмайн-даа, орай дүн дивес, машиназынга олурупкаш, халдып чоруй баар. Чогум авам-ачамның аалынга база кирген. Кежээ оларның чугаазын сонуургап дыңнап ора, удуй бээр мен.
Школа доозупкаш, Кызылга СПТУ-1 дээр профтехучилищеге өөрени бердим. Акымның ажылдап турар черин билип алгаш, бир хүн сести аарак четтим. Ол аажок өөрүп, бир чүү адазы, үрде манааны аалчызы келген ышкаш, хүндүлеп, хол тутчуп мендилежип, хөөреп шаг болган. "Эки өөрен, үргүлчү халып кээп тур шүве, Серё- га" — деп байырлашкаш, акша берип каарга, амыраанымдан ниити чуртталга бажыңында эштеримге билинмес маңнап четкеш, ол хүн амданныг чаагай чемнер садып чип, байырлаан болдур бис ийин. "Хүлбүс аткан черин хүннүң аңнаар" деп чоннуң мерген чугаазын бодап келгеш, ында-хаая, 2–3 ай эртерге, баар турдум. "Чоп сураг баарың ол, чээ? Өөредилгең кандыг чоруп тур?" — деп сонуургап, "Херек чүүлдерден садып алыр сен көрем" — дээш, акша-көпеекти акым арбыдады берип каар кижи.
Училищени доозупкаш, Улуг-Хемде Жданов аттыг совхозка каш чыл ажылдааш, Кызылдың автобаазазынга чолаачылай бергенимде, чогаалчы акым "Волгалыг" тайга-таскылда суур-сумулар чедип шыдавас-тыр мен деп тургаш, Москва дамчыштыр УАЗ-469 чиик машина негеп алгаш, "Идегелдиг чолаачы, боттуң кижизи херек. Сергейни канчап көгүдүп алыр чоор" – деп турганын дыңнааш, чеде бергеш, чаа машинаны сонуургааш, акымга чолаачылай берген мен. Кады Тываның кожууннарын кезип шаг болган бис.
Бир катап Бай-Тайгаже сургакчылаан бис. Кудажы биле Даржай – ийи чогаалчы, мен. Чагырга бажыңының чанында ийи каът аалчылар бажыңынга орай четкеш, хондувус. Даартазында база хонар апарган бис. Чогаалчыларның ажылы доозулбаан. Александр Александрович шайлап олурувуста, чугаалай-дыр: "Мен Сергей-биле кожа хонмас мен, хаарыктааш, шуут кижи удутпас чорду". Акым дораан харыылады: "Бис тааржыр улус бис, Сергей мээң чанымга хонгай аан". Эртен эрте ол мынча дидир: "Удуур болза, деңге удуур-дур, Серёга". База удуп чадап каан болган.
Мээң кады төрээн акым Вася чогаалчы-биле хөлчок тааржыр улус. Красноярскыга медицина институдунга өөренип турда-ла, акызы улуг деткикчизи апарган. Василий Петрович хирург мергежилдиг доозуп келгеш, Кызылга ажылдай бергеш, шөлээ үезинде акызы-биле кады аңнаарлар. Бир катап Эъжим тайгазынче үш кижи үш хондур аңнааш, улуг адыг адып алгаш келгеннер. А бир катап Хендерге тайгазынче дииңнеп ашкаш, бир ай болгаш элбек олча-омактыг чанып келгени бар. Мен оларны эдерип чоруп-даа турдум.
Чогаалчы акывыска чоргаарланыр бис. Ооң биче сеткилдиг, ажык, хүндүлээчел чаңы кижини ала-чайгаар олче тырта бээр чүве. Чогаалчының ажынып-хорадап, бедик үн-биле кым-бир кижиже чугаалап турганын сагынмас-тыр мен. Ушпа кырган-даа кижини, чаш төлдү-даа аажок хүндүлеп көөр чаңы биске амыдыралчы үлегер-чижек болуп чорду. Төрел-дөргүл чонунга эптиг-ээлдек, дузааргак боорга, шуптувус дыка ынак бис. Чогаалчывыс деп хүндүлеп адаар бис. Ханы уткалыг чагыг-сөстерин кажан-даа утпас мен.
Кызыл-Эник Кыргысович аравыска чораан болза, 95-тээр турган. Өске өртемчейже чорупкан-даа болза, ооң бижип каан чогаалдарын катап-катап номчуп олурарымга, кады хөөрежип орган ышкаш кыннып кээр. Чонунга чогаалчывыс езулуг үнелеп четтинмес эртине-чогаалдарын арттырып кааны өөрүнчүг, чоргааранчыг. Ажы-төл, амгы салгалга тыва чогаалды сонуургап номчуп чоруурун сүмелээр-дир мен.
Сергей НАСЮРЮН.
Кызыл хоорай.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14