Күс бодунуң арыг агаары, янзы-бүрү өңнери-биле сагыш-сеткилди өөртүп турза-даа, ол эң-не айыылдыг деп утпаза эки. Агаарның температуразы чавызап, баштайгы хар чаап, суг кырында чуга дош тыптып эгелээн.
Күскээр кыжын айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин сагываанындан сугга дүжүп, амы-тынындан чарлып, кемдээшкин алган таварылгалар бо-ла болгулаар. Ноябрьдан декабрь айга чедир доктаамал сооктар дүшпээнде, дош ам-даа чедир быжыкпаан болур. Кежээки азы дүнеки дыңзыг сооктарда дош аар эвес деңзини ууптар-даа болза, хүндүс температура чылыг болганы-биле дош быжыг эвес болур. Карак-биле көөрге, доштуң кылыны оюлбас ышкаш сагындырар.
Дошка бодун канчаар алдынарыл:
Чедир быжыкпаан чуга дошче баары кончуг айыылдыг. Дош кыры үнер апарза, доштуң быжыын кандыг-бир херексел-биле хынап алыр. Буттар-биле тепсеп тургаш, доштуң быжыын хынап болбас. Ынчан дошче ойлуп кире бээриниң айыылы тургустунар.
Дош кырынга бөлүглежип чыылган ажыы чок. Бөлүк кижилер-биле дош кежерде, бот-боттарын хайгаарашпышаан, кижи бүрүзүнүң аразы 5–6 метр ыракка кылаштажыр.
Хооргалдар, чарыктар, оюк доштарже чоокшулавайн, хар-биле шыптынган черлерни оюп эртер.
Чуга дошка шанактап, хаактап болбас. Ол ышкаш дош кырында айыттынган хоруглуг черлерже база барбас. Караңгыда доштуг, көзүлбес черлеп кылаштавас. Дош кежигден өске черлерден мотоциклдиг, машиналыг кешпес.
Билип алыры чугула чүүлдер:
Кежип болурун чөпшээреп каан доштуң өңү ногаанзымаар болгаш 10 сантиметрден эвээжевес болур.
Хемниң аксында болгаш адырларында, агымы күштүг суглар, дамырактар, шоргалар агып чыдар, суг үнүштери үнген, ыяштар, чокпак үнүштер бар черлерде дош быжыг эвес. Бир эвес агаарның температуразы 0 градустан бедик болза, 3 хонуктан ыңай суг дошталыр. Доштуң быжыы 25 хуу бада бээр.
Доштуң быжыын карак-биле эскерип болур. Дош ак-көк, ногаанзымаар болза, быжыг болуп турарының демдээ. Ак болза ийи айыылдыг, бүлүргей ак азы сарыгзымаар болза, доштуң кылыны бүзүрел чок деп санаттынар.
Дошче ойлу берген таварылгада девидеп, дүрген шимчээшкиннер кылган ажыы чок, тыныжын тудар. Холдарын ийи кыдыынче октапкаш, доштуң бузундузундан туттунгаш, ооң кырынга мага-бот-биле доора дургаар чыдыптарга эки. Ооң соонда “Сугже дүштүм! Дүштүм!” деп дуза дилеп алгырар. Доштуң кыдыынга хөрек-биле оваарымчалыг чыдып алырын оралдажыр. Ооң соонда баштай бир будун, оон база бирээзин дош кырынче үндүрүп алыр.
Бир эвес дош ууптар болза, келген уунче аяар үңгеп чоруур. Ында дош быжыг деп билир болгай бис. Чаңгыс черге доктаавайн, чоогунда оран-сава бар болза, ынаар барыңар. Чүгле чылыг бажыңга дыштанып болур.
Когараан кижиге дуза херек болза, кым-бир кижини дүрген эмчи дузазын, камгалакчыларны кыйгырып бээрин дилээр. Азы соталыг телефондан 112 деп дугаарже боду база долгап болур.
Канчаар камгалаарыл?
Сугга дүшкен кижини камгалаарда, узун ыяш, манза, иткииш, хендир-биле чепсегленип алыры чугула. Моюн-ораарлар, курлар азы хепти тудуштур шарып ап база болур. Холдарны, буттарны ырадыр салып алгаш, үнгевишаан, камгалал херекселдерин мурнунга итпишаан, оюлган черже оваарымчалыг шимчээр.
Сугда кижиже элээн каш метр ырактан хендирни, хептиң кыдыын, шөйбек ыяшты, хаак азы иткиишти октап бээр. Сугга дүшкен кижини дош кырынче оваарымчалыг үндүр тыртып алгаш, кады үңгевишаан, айыыл чок черже үнүп келир. Когараан кижини чылыг черже албан чедирер. Ол кижиге дузалажып, өл хевин уштуп, эъди-кежин кыза бергиже чылыдыр нугуп, чылыг шайдан ижиртиңер. Сугга дүшкен кижиге арага ижиртип болбас, ынчан амы-тынындан чарлып болур. Дүрген эмчи дузазын дораан кыйгырары чугула.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №88 2024 чылдың ноябрь 16