Тыва 2025 чылдың төнчүзүнге чедир чуртталга тудуун киирери-биле бодунуң рекордун тургускан. ТР-ниң Тудуг яамызының республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгга таныштырган тос айның түңнелдеринде ону айыткан. Ведомствонуң дыңнатканы болза, тудугжулар бүдүн чылда планнаанындан бир чартык катап хөй чуртталга шөлүн, азы 258 муң дөрбелчин метрниң орнунга 405,7 муң дөрбелчин метрни сентябрьга чедир дужааган.
340 муң ажыг дөрбелчин метрде туттунган хууда чуртталга тудуглары чаа тудугларның улуг үлүүн ээлээн. 165 муң дөрбелчин метр хууда чуртталга бажыңнары тудар төлевилел ийи катап ажыр күүсеттинген. Хөй квартиралыг бажыңнарны база хуусаадан эрте дужаап турар. 93 муң дөрбелчин метр чурттаар оран-сава тудар план октябрь эгезинде 64,8 муң чедип, чылдың хемчээлиниң 70 хуузу чеде берген.
2020 чылдан бээр республикада чуртталга тудуу шапкынчааны демдеглеттинген. Ынчалза-даа тудугну күрүне программалары кызыгаарлыг, а бюджет курлавырлары өйлүг болганындан күрүне программалары-биле туттунарда, хууларны улгаттыр санап турган. Аварийлиг бажыңнардан өскээр көжүрер база чиигелделиг бөлүктүң хамаатыларын, ылаңгыя өскүс уругларны, чурттаар оран-сава-биле хандырар программалардан инвестицияларны алган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2023 чылда 2-ден 6 хуу чедир ставкалыг чиигелделиг ипотека федералдыг программаларынче республиканы киирерин чедип алганы-биле, өзүлде көстүп келген. Баштайгы чылда 5 муң ажыг чурттакчылар көдээ ипотеканы ажыглаан, а 1010 кижи чылда 2 хуулуг чээлини алган. Ооң түңнелинде 2024 чылда чуртталга бажыңнарының тудуу ийи катап көвүдээн – 175 муң дөрбелчин метрден 340 муң дөрбелчин метр четкен.
Президент республиканың чуртталга тудуунда чедиишкиннерин демдеглээн. Владимир Путин 2024 чылдың сентябрьда Тывага ажыл-албан аайы-биле келгеш, Владислав Ховалыгның республикага чиигелделиг ипотекаларны узадыр дугайында дилээн деткээн. Россияның Чазаа ооң даалгазын күүседири-биле, 2025 чылда Тываның ипотеказынга субсидия бээрин уламчылап, республикага чуртталга чээлилеринге чартык миллиард ажыг рубльди тускайлаан.
Президентиниң деткимчези бүрүнү-биле бадыткаттынган – Тыва эрткен чылдагы чуртталга тудуунуң хемчээлин августа-ла ажа берген. Март айдан эгелеп банкылар 2,5 муң ажыг чээли чагыын бадылаан. Тудуг черлери хөй квартиралыг 62 бажыңда 4500 ажыг квартираның декларациязын киирген. Оларның чамдыызын ээлери алганын Тываның Баштыңы бо неделяда Кызылга тудуг шөлдерин кезип чорааш, социал четкилерде дыңнаткан.
Владислав Ховалыг «Спутник» микрорайонунда тудугларны база кезээн. «Чоокта чаа-ла хову чыткан черде ам хөй каът бажыңнар турупкан. 2030 чылга чедир аңаа план ёзугаар 100 муң дөрбелчин метр ниити шөлдүг, шупту 2007 квартиралыг хөй каът 25 бажыңны тудар. Бо чылын 115 квартиралыг хөй каът 3 бажың ажыглалче кирген. Келир 2026 чылда 10 бажың туттунар, 694 квартираны ээлери хүлээп алыр ужурлуг. Туттунуп турар бажыңнарда квартираларның көвей кезии чиигелделиг ипотека-биле саттынган. Ол ышкаш аварийлиг бажыңнардан өскээр көжүрер база өскүс уругларга программалар күүселдези-биле квартираларны үлээр» – деп, Тываның Баштыңы социал четкилерде бодунуң блогунда бижээн.
РФ-тиң Тудуг яамызы чуртталга тудуунуң чамдык түңнелдерин үндүрүп тура, 2025 чылда чаа оран-сава тудуун эң-не көвүдеткен 20 регионнуң санынче Тыва киргенин демдеглээн. 2025 чылдың төнчүзүнге чедир тудугжулар чаа рекордтуг – ниитизи-биле 443,3 муң дөрбелчин метр чаа бажыңнарны, оларның 93 муңу – хөй квартиралыг бажыңнарны база 350,2 муңу – хууда чуртталга тудуун киириптеринге бүзүрелдиг.
Республика «Чуртталгага инфраструктура» национал төлевилелдиң тускай көргүзүүн– чаарттынган бажыңнар үлүүн күүседиптеринге чоокшулап келген. Президентиниң чарлыы ёзугаар, 2019 чылдың көргүзүглеринге деңнээрге, 2030 чылга чедир чуртталга фондузунуң 20 хире хуузу чаарттынар ужурлуг. Тывада ол көргүзүг бо хүнде 19 хуу чеде берген.
Оон аңгыда республика чурттакчы чонну бажыңнар-биле хандырганының деңнелин совет үениң соонда бир-ле дугаар өскертип эгелээн — ол дээрге социал чаагай чоруктуң эң чугула көргүзүглериниң бирээзи болур. 2020 чылда ол кижи бүрүзүнге 14 дөрбелчин метрден эвээш эвес турган болза, ам ол – 17,5 дөрбелчин метрге дең. Оон аңгыда республика 2030 чылга чедир тудуг адырының стратегтиг хөгжүлде болгаш өске-даа планнарда көрдүнген сан-чурагайны беш чылдан эрте чедип алган.
Бистиң корр.
Чиңгис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
