| Октябрь 26 — Бүгү-россияның чолаачылар хүнү |
Октябрь айның сөөлгү улуг-хүнүнде Россияга Чолаачылар хүнүн демдеглээри чаңчыл болу берген. Бо чылын ол хүн октябрь 26-да. Чолаачы кижи чораан черинге буян кылып чоруур. Аныяк шүлүкчү Аржаан Ооржак «Чолаачыга» деп шүлүүнде мынчаар бижээн:
Удазын дег шөйлү берген оруктар,
Удумзургай, уяаранчыг бодалдар.
Караңгыда сылдыстар дег чивеңнээн,
Каржып эрткен улуг-биче чычааннар.
Ажыл-херек аайы-биле чоруктуг,
Ажык черде аралажыр оруктуг,
Чорумалды черге кагбас, буянныг
Чолаачының чораан чери ыдыктыг.
Каалама дески черге чоруккур,
Каас-чараш хөлге мунган чолаачы,
Демир-аъдың чүрээ черле өшпезин,
Делегейни дээскингеш-даа дүшпезин.
Хову черде чылгыга-даа четтирбес,
Хоюп дескен хүлбүске-даа аштырбас,
Ховар-чараш чычаан мунган чолаачы,
Холуң дыңзыг, орууң ажык болзунам!
Шынап-ла, чолаачыларның дузазы-биле каяа-даа четкеш, чорук-херээвисти чогудуп ап чоруур бис. Чолаачы ажыл эң-не харыысалгалыг, берге. Чүгле эң-не шыдамык, арга-дуржулгалыг кижилер ажылдап шыдаар. Бүгү назынында чаңгыс организацияга хөй чылдар дургузунда ажылдап чоруур чолаачылар хөй. Оларның бирээзи Тыва Республиканың Өөредилге яамызының чолаачызы Орлан Баирович Салчак-тыр. 40 ажыг чылдарның дургузунда албан черлеринге чолаачылаан хоочун чолаачыны «Шын» солуннуң редакциязынче чалааш, ооң ажыл-ижиниң, өг-бүлезиниң дугайында чугаалаштывыс.
– Орлан Баирович, бодуңарны болгаш өскен-төрээн чериңерни солунувустуң номчукчуларынга таныштырыптар силер бе?
– 1963 чылда Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Дагга төрүттүнгеш, авамның кырган кырган-авазынга өскен мен. Ол кырган-авамны Чочак Салчак дээр. 3 класска өөренип турумда, кырган-авам чок апарган. Авам Ирина Александровна Аранчал «Саян» ансамблиниң артизи чораан кижи. Авамның авазы кырган-авам аныяанда-ла чок болган, көрүп четтикпээн мен. Үш кыс дуңмам бар. Олар кайызы-даа ыраажылар: Анжела, Долаана, Аяна Моңгуштар. Ийи оглум база чолаачылар.
1981 чылда Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазын дооскаш, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң зоотехния салбырынче кирип алдым. Сургуулдап турумда, шериг албан-хүлээлгезинче келдирти берген. Ынчангы үеде аныяк оолдарга шериг албан-хүлээлгези дээрге ыдыктыг чүве болгай, өөредилгем ара каапкаш шериглеп чоруй бардым. Шериг хүлээлгем күүсеткеш, чанып келгеш, улаштыр өөренмейн, Бай-Тайгага суг черинге таңныылдап ажылдай бердим. Бир чыл таңныылдааш, чүък чүдүрер машина хүлээнип алгаш, чолаачылай бердим. Чыл хире ажылдап чорумда, Кызыл хоорайдан бир дарга Бай-Тайгаже сургакчылап чорааш, меңээ ажыл сүмелээн. Ооң аайы-биле, Кызылга келгеш, Вавилин ээтпээнде «Племобъединениеге» чолаачылай бердим. Ол организация 2 чыл болганда дүжүп каарга, Бай-Тайганың райком партия секретарының чолаачызы болуп ажылдадым. Балчый-оол Ховалыг деп дарганы сөөртүп турдум. Ынчаар-ла аңгы-аңгы организацияларга чолаачылап чордум.
– Чолаачы мергежилди канчап сонуургай бергениңер ол?
– Бичии класстарга өөренип тургаш-ла, чолаачы болур мен дээр турдум. Кырган-авам чок апаарга, даайым Виктор Аранчалдың өөнге өстүм. Элээди 5-6 классчы оол турумда, даайым «Москвич» маркалыг машина садып алган. Даайымның машиназын кежээ херимден үндүрүп алгаш, мунуп өөренип алдым. Бичиимден-не машина-техникага сонуургалдыг мен. Ол үеде оолдар колдуу хөй кезии чолаачы болуксаар чүве. Чүге дээрге машина-балгаттың чаа тыптып турган үелери-дир ийин. «Москвич» дээрге ынчангы үеде эң-не тергиин машина болгай. Кончуг шыдалдыг улус ону садып мунар турган.
– Машина башкарып өөренири берге болду бе?
– Меңээ көңгүс белен болган. Дораан өөрени бердим. Менден-даа бичии оолдар ынчан шылгалданы дужаап ап турду. 9 класс оолдар шылгалданы дужаап алгаш, а документизин 18 харлапкаш алыр чүве. Школа доозуп тургаш, аттестат биле кады машина башкарар документини алдым. Ынчан школаларга немелде өөредилгеге машина, трактор башкарып өөредир турган. Оолдар шупту машинаны шынныы-биле башкарып өөренип алыр.
– Өөредилге яамызынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан-дыр силер аа?
– Ийе, 1994 чылдан тура аңаа ажылдап эгелээн мен. Ынчан яамыга ажылдап кээримге, Валентин Хөвеңмей өөредилге сайыды турду. Ооң соонда Владимир Доңгак, Пётр Морозов, Анна Потапова, Органа Натсак дээш амгы үеге чедир элээн хөй сайыттар солушкан чүве.
– Оларның аразында эң-не хүндүлээриңер, үр чылдарда кады ажылдаан сайыдыңар бар боор аа?
– Пётр Александрович Морозов-биле 17 чыл дургузунда кады ажылдадым. Мени бодунуң өг-бүлезиниң кежигүнү кылдыр хүлээп көөр кижи. Даргамның дуңмазы дег мен. Өөнүң ишти-даа, ажы-төлү-даа меңээ дыка эки хамаарылгалыг турдулар. Бажыңынче кииргеш, албан шайладыр. Даргамның авазынче база кады четтивис. Авазы Красноярск крайның Партизан районунга чурттап турган чүве. Ынчан безин 80 ажыг харлыг эне, ам ол чок боор оң. Пётр Александрович ийи кады төрээн угбалыг кижи. Ооң-биле кады ажылдап чораан чылдарым уттундурбас. Чуртталгамның база бир чылыг-чымчак сактыышкыннарлыг үелерим.
Ынак даргам чоруурга, орнунга келген даргаларга база чаңчыга бердим, ажырбас чорду. Дөрт чыл бурунгаар оралакчы даргалар сөөртүп эгеледим. Чамдык шынчы эвес, дөргүл-төрелин сөөртүксээр, айбыланыр даргалар база тургулаар боор чорду. Мынча чылдар иштинде ажылдап келгеш, кандыг-даа кижилерни көрдүм. Кижи бодунуң ажылынга шынчы болгаш бердинген болурга-ла, бүгү чүве ажырбас боор. Республиканың хөй башкыларын олуртуп алгаш, соңгаар улуг хоорайларже чеже-даа катап чораан мен. Шаанда дыка солун, сургакчылаашкыннар дыка хөй турган. Кайнаар-даа баргаш кээр турдувус.
– Сөөлгү үеде республикада орук озал-ондактары көвүдээн. Ооң чылдагааны чүде деп бодаар силер, Орлан Баирович?
– Ийе, машина-балгат көвүдээн, чамдык чолаачылар машина башкарар шынзылганы садып ап турар-дыр. Таптыг өөренип албас. Ыяк өөренип алган улус орук шимчээшкинин часпас, чурум үревес болур-дур ийин. Бодунуң кызыл күжүн, дерин төп тургаш өөренгеш, шылгалданы дужаап алган болза, документизин алзырындан коргар болгай. Тоомча чокка үен-даян шавар дээрге-ле, садып алган болгаш документиниң үнезин билбес болуп турар-дыр. Бир талазында тура-хөңнүнүң улуу-дур. Бир эвес күрүнеде ажылдап турар чолаачы болза, хлеб ажылдап ап олурар шалыңныг ажылы ышкажыл, бир эвес документизин хавыртыптар болза, амыдыралы үстүр, ол-ла-дыр. Интернеттен, телевизордан көөрге, орук озал-ондаа кылып, чурум үрээн эзирик чолаачылар боттары буруулуг хирезинде шагдаалар-биле маргыжар. Ону көргеш, чаржынар, човаар-дыр мен.
– Орукка чүү-даа бооп болур болгай. 44 чыл дургузунда озал-ондакка хамаарышкан таварылгалар турган бе?
– Чаңгыс катап өске чолаачының буруузу-биле болган чүве. Чер тайгыр үеде ээр черге кээримге, херээжен чолаачы рульга күш четпейн баргаш, мээң машинамны үстүрүпкен. Ооң соонда черле озал-ондакка таварышпаан-дыр мен.
– Орук озал-ондаа болдурбас дизе, чүнү канчаар болза эки деп санаар силер?
– Чолаачылар эки өөренип, оваарымчалыг болур болза, озал-ондактар чавырлыр. Машина мунуп чорааш, серемчилелдиг чоруур ужурлуг. Чамдык чолаачыларны көөрге, айыылдыы кончуг кылдыр шавар-дыр. Ынчаар халдып чоруур чолаачыда кандыг-даа эртем-билиг чок-тур. Ындыг улусту чолаачы деп санап болбас. Пассажирлер олуртуп алгаш, канчап шавар боор.
– Өске мергежилден шилип алырым кай дээн ышкаш бодалдар бажыңарга кирер-дир бе?
– Чок, чолаачы мергежилимге черле хараадавас мен. Харын-даа үе чидирип, зоотехник мергежилди өөренмээн мен. Доозуп-даа алган болзумза, колхоз, совхозтар дүшкени-биле, орта ажылдаар ажыл-даа тывылбас турган-дыр деп бодаар чордум. А чолаачы кижи кайы-даа үеде, кандыг-даа организацияга херек.
– Амгы үениң чолаачыларынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Аныяктарга арага-дарыже сундукпазы чугула. Машина-балгадын тургузуп кааш, чүге хөглеп болбас деп. Ажыг суксун амзапкан кижи машиназын тургузуп кааш, таксилеп чанганы дээре, бир болза хөглээн черинге удуп сергээри артар. Интернет четкизинде бөлүктерден номчуурга, бир-ийи хонук иштинде безин чеже-даа эзирик чолаачыларны тудуп турар-дыр. Оларның аразында эр-даа, херээжен-даа чолаачылар бар. Чеже аныяктар, чеже чаш ажы-төл харыысалга чок чолаачыларның хайы-биле амы-тынындан чарлып турар-дыр. Чолаачыларның кортпазын кайгаар-дыр мен. Бирде-бирде кыдыындан көрүп чоруурга, эр-даа, кыс-даа аныяк чолаачылар чаа төрүттүнген караа ажыттынмаан диис оглу дег апаар-дыр ийин. Эгбес черге ээй соптар, кирбес черже киир халды-даа бээрлер. Карак-кулак чокка шава-даа бээр.
– Чолаачы кижи кандыг болур ужурлугул?
– Машиназын арыг-силиг тудуп чоруурга, хылырт дээр чүве безин чок, тура дүшпес, үрелбес болур чүве. Машиназынга ынак боор, чассыдып каап чоруур болза эки. Ажылымга бердинген мен. Бо шагның аныяктары ажылдан оспаксыраар, чалгаараар-дыр, ынчангаш ажылга ызырынмас.
– Шаанда Чолаачылар хүнүн канчаар демдеглээр турдуңар?
– Морозов дарга Чолаачылар хүнүнде яамының чолаачыларын бодунуң кабинединге дүъштеки чем үезинде шайлаткаш, чандырыптар кижи. Ол дарга чолаачыларын дыка хүндүлээр. Бөдүүн улустуң амыдыралын билир. Бичии чурум үрептерге, дораан үндүр-киир октаарын бодавас. Яамының чолаачыларының доозазының долу ат-сывын билир, адазының ады-биле хүндүлеп адаар. Амгы үениң чамдык аныяк даргаларын эскерерге, чолаачылар-биле безин мендилешпес. Черле ниитизи-биле кижилерниң шынары баксыраан, тура-хөңнү улгаткан-дыр.
Чолаачылар хүнүн уткуштур Тываның бүгү чолаачыларынга кадыкшылды болгаш ак орукту күзээр-дир мен.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23