30 чыл бурунгаар Тывага база Россияның өске-даа регионнарынга болгаш федералдыг деңнелге Экономика яамызы тургустунган. 1992 чылдың май 15-те Тыва Республиканың Президентизиниң 5 дугаар Чарлыы-биле Тыва АССР-ниң Экономика талазы-биле күрүне комитедин Тыва Республиканың Экономика яамызы кылдыр эде адаан.
2022 чылдың май 15-те ажыл-агыйның шапкынында ТР-ниң Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы 30 чыл болган оюн демдеглээр чай чок болганы-биле бо байырлалын ноябрь 11-де Экономистиң хүнүн уткуштур демдеглээр деп планнап турар.
Республиканың тынын тудуп турар чугула яамының ажыл-чорудулгазының эгелээни херек кырында 30 чылдан хөй болбайн аан. Ооң төөгүзү Тыва күрүнениң тургустунганы-биле деңге эгелээш, Экономиктиг чөвүлел, Күрүне планнаашкынының комиссиязы, Экономиктиг планнаашкын комиссиязы, Экономика талазы-биле күрүне комитеди кылдыр адаттынып, чурттуң хөгжүлдезиниң аайы-биле экономиканы таарыштырып башкарарының күрүне механизмнери чаарттынган тудум, яамының тургузуу доктаамал өскерлип турган. 2005 чылда Экономика яамызы Экономиктиг хөгжүлде яамызы кылдыр эде тургустунган. Ынчан федералдыг-даа, республиканың-даа күүсекчи органнары үш звенолуг удуртулга системазынче шилчип турда, яамыга тарифтер албаны, даштыкы экономиктиг харылзаалар болгаш өнчү-хөреңги хүлээлгелериниң агентилели чагыртып турган. 2007 чылда яамының эрги адын катап эгиткен. Адаанда киирген таблицада кайы чылда канчаар адап турганын, кымнар удуртуп турганын тода айыткан.
Тыва Арат Республика тургустунган үеден бээр республиканың экономиктиг ажыл-албаннарының удуртукчулары
№ п/н | Ажылдап турган чылдары | Ады, фамилиязы, адазының ады | Эрге-дужаалы |
1. | 1928 — 1930 | Ооржак Содунам Донгак оглу | ТАР-ның Экономиктиг чөвүлелиниң даргазы |
2. | 1932 — 1934 | Оюн Танчай Чырындыевич | ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчызы, Күрүне планының комиссия даргазы |
3. | 1933 — 1937 | Оюн Полат Оюнович | ТАР-ның Мал, чер ажыл-агыйы, экономика болгаш саң-хөө сайыды |
4. | 1940 — 1941 | Товариштай Николай Чолдак-оолович | ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң чанында экономиктиг планнаашкын комиссиязының даргазы |
5. | 1941 — 1943 | Эректол Шемир Сотпаевич | ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазының оралакчызы, ТАР-ның Күрүне планының даргазы |
6. | 1943 — 1944 | Лопсан Кенден Ооржакович | ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчызы, планнаашкын комиссиязының даргазы. |
7. | 1945 — 1961 1961— 1964 | Томилин Иван Егорович | Тыва автономнуг областың Күрүне планының даргазы, Тыва АССР-ниң Күрүне планының даргазы |
8. | 1965 — 1970 | Арланмай Андрей Монгеевич | Тыва АССР-ниң Күрүне планының даргазы |
9. | 1970 — 1984 | Салчак Мычин Санчатович | Тыва АССР-ниң Күрүне планының даргазы |
10. | 1984 — 1990 | Монгуш Дадар-оол Сангыр-оолович | Тыва АССР-ниң Күрүне планының даргазы |
11. | 1990 — 1994 | Салчак Валерий Болай-оолович | Тыва АССР-ниң Сайыттар чөвүлелиниң даргазы, Тыва Республиканың Экономика талазы-биле күрүне комитединиң даргазы, Тыва Республиканың Чазак Даргазының бирги оралакчызы — Тыва Республиканың экономика сайыды |
12. | 1994 — 1997 | Бегзи Александр Донгакович | Тыва Республиканың экономика сайыды |
13. | 1997— 1998 | Оюн Василий Майлолович | Тыва Республиканың Чазак Даргазының бирги оралакчызы — Тыва Республиканың экономика сайыды |
14. | 1998 — 2004 | Сапова Светлана Николаевна | Тыва Республиканың экономика сайыды |
15. | 2005 — 2007 | Балакина Галина Федоровна | Тыва Республиканың экономика сайыды |
16. | 05.2007 — 12.2010 | Тен Сергей Иннокентьевич | Тыва Республиканың Чазак Даргазының бирги оралакчызы — Тыва Республиканың экономика сайыды |
17. | 12.2010 — 12.2012 | Трусова Людмила Вадимовна | Тыва Республиканың экономика сайыды |
18. | 12.2012 — 01.10.2020 | Каратаева Елена Владимировна | Тыва Республиканың экономика сайыды |
Бо-ла бүгү чылдар дургузунда яамының кол сорулгалары — чаңгыс аай күрүнениң социал-экономиктиг политиказын чорудары, Тыва Республиканың турум сайзыралын чедип алыры-биле экономиканы хөгжүдериниң чаа аргаларын тып, илередип, ону боттандырып, таарып аайлаарынче угланган болуп турар. Яамының эрткен оруу Тыва күрүнениң төөгүзү-биле тудуш. Ону бижиир болза, чаңгыс эвес ном үнүп кээп болур. Ынчангаш бо материалга амгы яамының ажыл-амыдыралының дугайында кысказы-биле номчукчуларга таныштырыксадывыс.
Турум хөгжүлдеже дидим базымнар
Бир дугаарында, ТР-ниң Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызын бо хүнде удуртуп турар сайыт Айдыс Александрович Саттан юбилейлиг чылды кандыг чедиишкиннер-биле уткуп турарын сонуургаарывыска, ол мынчаар харыылады:
— Республиканың экономиказын хөгжүдери-биле инвестициялыг төлевилелдер дузазы-биле боттандырар кончуг дидим хемчеглер планнаттынган турган. Бо чылын бис бүгү чурттуң болгаш ооң иштинде бистиң республикавыстың мурнунга туруп көрбээн элээн шыңгыы айтырыг-биле үскүлежи берген бис. Ол дээрге санкциялар (хоруушкуннуг ыйыдыышкыннар-биле холбаалыг таарымчалыг эвес байдалдар), тускай шериг операциязының эгелээни болгаш чоннуң хереглелинге ажыглаар бараан өртээниң өскени-дир. Ол бүгү планнап турганывыс республикага ооң мурнунда туруп көрбээн улуг хемчээлдиг чамдык төлевилелдеривисти соңгаарладырынга чылдагаан болган. Чижээ, “Пластун” вездеход чыыр бүдүрүлге заводунуң тудуу (аңаа 150 ажыг ажылчы олуттарны тургузары көрдүнүп турган). Ол ышкаш хөй ажылчы олуттарны ажыдар деп турган кончуг улуг күштүг ыяш болбаазырадыр комплекс база хамааржыр. Аңаа бүдүрүп үндүрген манза-материалдың саарылга рыногу Европа чурттарынче угланган турган болза, ам санкциялар дээш ол саарылга рыногу хагдынган. Ооң чылдагааны-биле бо улуг төлевилелдиң боттанылгазы база соңгаарлай берген. Чамдык инвесторлар бо бистиң дидим төлевилелдеривистиң акшаландырыышкынын амдыызында чылдырып турар. Ындыг-даа болза бо чылын республиканың РСЭХТП-ни (республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы) эде көргениниң соонда, мурнады хөгжүдер адырлар, ооң иштинде көдээ ажыл-агый, туризмни сайзырадырынче биче болгаш ортумак бизнестиң сайгарлыкчыларының сонуургалы оттуп, эвээш эвес инвестицияны киирер дээрзинге идегеп, элээн түңнү аңгылааш, ажылды боттандырып кирипкен бис. Инвесторларны хаара тударда, оларга таарымчалыг инфраструктураны тургузары чугула. Ынчангаш Чагытай, Дус-Хөлче электроэнергия шугумун киирген, “Тайга” станциязында инфраструктураны база шалыпкын чорудуп турар. Оон аңгыда, тууйбу заводу ажылдап эгелээн болгай. Ооң инвестору ажылын ам-даа күштелдирер деп планнап турар. Ынчанмыже, бүдүрүлге саарылга рыногунда байдалдан дорт хамаарылгалыг. Мында тудуг материалдарының өртээниң өзүп турарындан акшаландырыышкын аартап турар. Чамдык мындыг бергедээшкиннер бар-даа болза, ниитизи-биле республиканың социал-экономиктиг бурунгаар сайзыралы тура дүшпейн чоруп турар. Көдээ ажыл-агый адырында, чурттаар оран-сава тудуу дээш өске-даа адырларда РСЭХТП талазы-биле төлевилелдерниң боттанылгазы уламчылап турар. Бо чыл төнчүзүнге чедир доозар ужурлуг планда кирген бүгү хемчеглерни албан доозар бис.
Чаа стандарт
— Эрткен чылын бистиң чазак Россияның Экономиктиг сайзырал яамызынче саналды киирген. Ооң утказы регионалдыг инвестиция стандартын шиңгээдири-биле төлевилелдер боттандырар 30 баштайгы (пилотный) субъектилер аразынче бистиң республиканы киирерин дилээн. Ол дилээвис деткимчени алган. Бо чылдың ноябрь төнчүзүнде бистиң республика инвестиция стандардын шиңгээдип алган дугайында бадыткалды манап турар бис. Негелделерге дүгжүп турар бе дээрзин Россияның Чазаа эвес, а “Деловая Россия”, “Опора России”, “РСПП” дээн ышкаш ажыл-агый каттыжылгалары ол бүгүнү хынап, үнелеп көөр.
Регионалдыг инвестиция стандарды дээрге инвестор кижиге акшазын киириштиреринге дуза болур 5 элементиден тургустунган тускай инструмент-тир. Бис оларны шуптузун кылып белеткепкен бис. Чижээ, инвестор бир-ле тудугже акшазын киириштирер дээн болза, черни кайыын алыр, кайнаар баар, чүден эгелээри, ында кандыг инфраструктура бар, чылыдылга хандырылгазы, суг хандырылгазы дээш өске-даа чугула байдалдарны айтып каан сайтыдан көрүп алыр аргалыг болур. Бо талазы-биле билдингир механизмнер кылып алыр болзувусса, сайгарлыкчыларга белен болур. Бистиң республикада Чазак Даргазының деңнелинде чаа коллегия органы болур Инвестиция комитеди база тургустунган. Ол инвесторларның таваржып турар нарын айтырыгларын суд чедирбейн шиитпирлээр эргелиг. Бо чаа стандарт чоорту бүгү чуртка албан хереглелдиг апаары магат чок. Бистиң бо чылгы база бир чедиишкинивис бо болуп турар.
— Бо чылдан эгелеп силерниң яамыда үлетпүрнү база кадып каан. Ажыл көвүдей берген боор аа?
— Ийе. Бистиң яамывысты бо чылын Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы деп адаар апарган. Тывыш үлетпүрүнче элээн күжениишкиннерни угландыргаш, бо чылын бир дугаар Россияның Үлетпүр болгаш садыг-саарылга яамызын таварыштыр элээн акша-түңнү камгалап ап шыдаптывыс. Үлетпүр талазы-биле ажыл көңгүс аңгы угланыышкынныг. Ол дээрге тудуг материалдарының бүдүрүлгези, ыяш болбаазырадылгазы, чиик үлетпүрге хамааржыр дааранылга цехтери, алгы-кеш болбаазырадыр бүдүрүлгелер дээш өске-даа. Ол бүгүнү хөгжүдери-биле 109 сая рубльди камгалап алганывыс база улуг чедиишкин-дир. Ооң мурнунда ындыг чүве туруп көрбээн.
Ниитизи-биле алыр болза, бистиң яамы шупту яамыларны харыылап турар деп болур. Бис коллегаларывыска, оларның кайы угланыышкын-биле хөгжүүрүн айтып берип, оларның ажылын анализтеп тургаш, көрдүнген акша-түңнү камгалап алырынга дузалажыр ужурлуг бис.
“Ядыы регион” диртпес дээш
— “Эң-не ядыы регион” дирткен байдалдан ам-на уштунар үе келген деп болур бе?
— Бис ам эң-не ядыы регион эвес бис. Эки талаже өскерилгелер хөй. Чурттакчы чоннуң аразында ядыы кижилерниң саны оранчок эвээжээн. Федералдыг Чазактың бистиң мурнувуста салган сорулгаларын чедип алыры-биле кылдынган ажылдың көргүзүглери эки болуп турар. Бисте биче болгаш ортумак бизнестиг сайгарлыкчыларның болгаш боду ажыл-биле хандыртынган кижилерниң саны дүргени-биле өзүп турар. Бо талазы-биле национал төлевилелдиң планын бистиң республика ажыр күүседипкен. Ол ышкаш бо чылын «Межегейхөмүр» КХН катап ажылдап эгелээнинден хөмүр-даш тывыжы 2,5 катап улгадып, Россияда эң-не мурнакчы бүдүрүлгелер санынче кирген. (полиметалл рудазының тывыжы 5 хуу азы 582,2 муң тонна четкен. Демир-бетон база пөс-таавы кылыгларын көвүдеткенинден болбаазырадылга бүдүрүлгези 24,2 хуу өзүлдени берген. Бирги чартык чылда чуртталга бажыңнарын 47,8 хуу улгаттырып, 82,177 муң дөрбелчин метр шөлдүг хөй аал чурттаар 10 бажыңны дужааган. Бирги чартык чылда бүрүткеткен ажыл чок хамаатыларның саны 10,3 хуудан 5,9 хуу кылдыр кызырлып, 13,7 муң кижи турганындан 7,4 муң чедир эвээжээн – бо немелдени чазактың сайтызындан киирген). Кысказы-биле чугаалаарга, бурунгаар хөгжүлде быжыг чоруп орары көскү.
— Чоокку 5-10 чылдар эрткенде, республикага чурттаар оран-сава айтырыы амгы үеде дег нарын болбас деп чугаалап болур бе?
— Ол айтырыг кажан-даа үр үениң үргүлчүлелдиг айтырыы болганда, чоорту байдал черле чүгээртээр дээрзинге бүзүрээр мен. Кандыг-ла-бир үе-чадада кончуг дүрген хөгжүп болур, а шала оожум хөгжүлделиг үе-чада база дөмей-ле туруп кээри чадавас. Ынчалза-даа келир 10 чыл дургузунда дөмей-ле республикавыс тура дүшпейн хөгжүүр, сайзыраар бис.
Яамы биле барык чажыт
Аныяктар база хоочуннар-биле-даа ажылдаарда, шын деңзигүүрнү тудуп билири чугула. Хоочуннарның дуржулгазы, аныяктарның күш-шыдалы, шыдамыы, амгы үениң технологиязы-биле шалыпкын, дүрген ажылдап билири яамының ажылынга дыка дузалыг дээрзин Айдыс Александрович демдегледи.
— Силерниң яамының сайтызында хостуг ажылчы олуттар бар дугайында чарлалдар бар-дыр. Кадрлар айтырыы нарын болуп турар бе?
— Эң-не кол айтырыг кадрлар айтырыы. Кадрлар шупту чүүлдү шиитпирлээр дээр болгай. Бо хүнде бистиң коллективте 35 кижи ажылдап турар. Хар-назын аайы-биле алырга, 23-тен 60 харга чедир специалистер бар. Оларның хөй кезии аныяктар. Дээди эртем дооскаш, бир дугаар чылында ажылдап келген аныяктар безин бар. Колдуунда кызыл дипломнуг доозукчулар кээп турар. Ынчалзажок кадрлар ызырынмайн баары чажыт эвес. Ооң чылдагааны – бистиң яамы ажылы хөй яамыларның бирээзи. Специалистер кежээкиниң 20.00 — 21.00 шакка чедир азы оон орайтадыр-даа ажылдай бээр, чамдыкта дыштаныр хүннерде база ажылдаар таварылгалар туруп кээр. Ынчангаш шак мындыг байдалга шыдажыр кижи шыдажыр, колдуунда тура-соруктуг, ажылды түңнелдиг кылып шыдаар улус ажылдап артып каарын эскерип тур мен.
— Яамы биле барык чажыт, чүгле беш-ле хар улуг сайытка таваржып кээр бергедээшкиннер бар ирги бе?
— Бодум күрүне албан-хаакчызы ажылда 11 чыл ажылдап турар мен. Бо яамының ажылы-биле 2011 чылдан тура таныш болгаш, чазак деңнелинге ажылдаары кандыг деп чүвени эрткен дуржулгамдан эки шиңгээткен мен. Сайгарлыкчылар-биле, коммерциялыг банкылар, суд приставтары, судтар-биле болгаш өске-даа ажыл-агыйның адырлары-биле кады ажылдажылганың утказын дуржулгамга көрген болгаш, ол меңээ амгы эрге-дужаалга ажылдаарынга дыка дузалыг болуп турар. Эң-не бергедежи бээр таварылгам, ажыл биле амы-хууда амыдыралче чарыыр үени шын деңзилээри болдунмайн баары. Өг-бүлемче үе көңгүс эвээш болуп турары. Оон аңгыда, коллективте ниити байдалды эки хайгааралга алыры база чугула. Ажылдакчыларны хөлүн эрттир ажыл-биле чүдүрбейн, оларга база хууда амыдыралынче чарыыр үени доктаамал таарыштырып бээри база эң-не кол айтырыг. Шыладыр ажылдадып-ла турар болза, олар эки түңнелдиг ажыл кылып шыдавайн баар. Ынчангаш ажылдакчыларга өйлеп-өйлеп, дыштанылганы албан бээр болза эки. Ажыл кажан-даа төнмес-тир ийин. Чүгле ону өйлеп билир болза эки.
— Боттарыңар шыладыр ажылдапкан болзуңарза, чүү чүве силерге күш берип турар, канчаар дыштаныр-дыр силер?
— Эң-не эки дыштанылга — арыг агаарлыг бойдусче үнүүшкүн. Кы- жын – хаактаар, чайын, аргалыг-ла болза, өг-бүлем-биле хөй үени эрттириксээр мен, база-ла бойдусче үнүүшкүн кылырын кызыдар бис. Харааданчыг чүүл – ындыг үелер көңгүс эвээш болгулаар-дыр.
— Сайыт кижиниң эң-не чугула шынары кандыг болур ужурлугул?
— Мурнунда салган сорулганы чедип алыр дизе, ажылды түңнелдиг кылыр дээш ону шын организастап билири деп бодаар-дыр мен. А ол кылган ажыл республиканың хөгжүлдезинге, чонга ажыктыг болур ужурлуг. Кандыг-даа яамыларның кылып турар ажылының кол утказы – чурттакчы чоннуң амыдыралының шынарын экижидери болганда, үени черле халас чараан ажыы чок. Түңнелдиг ажыл, ол ажылдың ёзулуг көскү, ажыктыы чугула. Бистиң яамыда специалистер шупту хүлээнген ажылын 100 хуудан хөйнү кылып турар. Оозу-биле өске яамылардан ылгалдыг.
3:0 кымның удуул?
— Дуржулганың удуу деп чугаалаксаар-дыр мен. Чеже-даа 30 чыл, аныяк яамы деп улус чугаалап турар болза, херек кырында ооң эрткен төөгүзү байлак, күрүнениң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу улуг, аңаа киржип турган, хөй дерин төккен хоочуннарывыс арбын, оларның эрткен оруун уламчылаары биске улуг хүндүткел.
Яамы бодунуң 30 чылдаан юбилейин май 15-те эрттирер деп турган. Ынчан ажыл-агыйга аажок чай чок бачым үе таваржы бээрге, байырлыг хемчеглерни соңгаарладыр ужурга таварышкан бис. Ам удавас болур Экономистиң хүнү чоокшулап олурарын ажыглап, бир дугаарында, бо адырны тургусчуп турган, үр чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан хоочуннарывыска быжыг кадыкшылды күзээр-дир мен. Олар база боттарының үезинде республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези дээш шудургу ажылдап чораан дээрзинге бичии-даа чигзинмес мен. Амгы кады ажылдап турар эш-өөрүмге эки чүүлге кезээде бүзүрелдиг болурун, хүлээнген ажылын ак сеткилдиг, шынарлыг кылыр болза, кижи бүрүзүнүң шак ындыг ажылының түңнелинде республикавыс хөгжүүр дээрзин утпайн, кезээде Тывавыс дээш демниг чоруурувусту күзээр-дир мен.
/ К. Монгуш
Чурукту ТР-ниң Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызының парлалга албанындан алган.