Апрель 24-те Тываның эң баштайгы профессионал композитору, РСФСР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, ССРЭ-ниң улустуң артизи, Тыва АССР-ниң Күрүне шаңналының эдилекчизи, «Хүндүткелдиң демдээ» орденниң эдилекчизи Алексей Боктаевич Чыргал-оол чораан болза, 100 харлаар турган.
Ол хүн сураглыг композиторнуң адын эдилээн Кызылдың уран чүүл колледжиниң чанында А.Б. Чыргал-оолга тураскаалга чечек салыр ёзулал эрткен. Аңаа ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит болгаш культура адырында ажылдап турар ат-сураглыг удуртукчулар, хоочуннар, композиторнуң салгалдары, колледжиниң башкылары болгаш студентилери киришкен.
Алексей Боктаевич Чыргал-оол 1924 чылдың апрель 24-те Бай-Тайганың Шуйга бөдүүн араттарның өг-бүлезинге төрүттүнген. 1944 чылда ол бодунуң баштайгы ырызын С. Сарыг-оолдуң «Эргелиг салгын» деп шүлүүнүң сөзүглели-биле чогааткан. Дараазында чылдарда элээн хөй ырыларны чогааткылаан, ол бодунуң ырылары-биле чонга билдингир апарган.
1945 чылда Кызылдың хөгжүм-шии театрының чанында студияның шии артизи салбырын дооскан. 1945–1951 чылдарда Тываның хөгжүм-шии театрынга ыраажы болуп ажылдаан. 1957 чылда Казаньның консерваториязын дооскан.
Кызылдың уран чүүл училищезин (амгы үеде уран чүүл колледжи) үндезилеп тургускан болгаш ооң баштайгы директору болуп 1960–1963 чылдарда ажылдаан. Ук колледжини Алексей Чыргал-оолдуң ады-биле адаан. Композиция класстарын ажыткаш, аңаа өөреникчилерни башкылаан, ооң соонда Улусчу чогаадылга бажыңынга хөгжүм салбырын база Тываның хөгжүм-шии театрының хөгжүм кезээн эргелекчилээн. 1962 чылдан тура театрга дирижёр болуп ажылдаан. 1969 чылдан тура Тываның филармониязын удурткан.1958 чылдан эгелеп ССРЭ-ниң композиторлар эвилелиниң кежигүнү болган, 1978 чылда Тыва АССР-ниң композиторлар эвилелин удуртуп ажылдаан. Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң 2-ги чыыжының депутады чораан.
А. Чыргал-оол тыва хөгжүмнүң сайзыралынга эң ажыктыг салыышкынны кылган. Ол тыва улустуң төөгүзүнге бир дугаар хөгжүмчү комедия, оратория, кантата, симфония дээш янзы-бүрү жанрларлыг национал аялгаларны чогааткан.
Баштайгы композиторга тураскаал чанынга чыылганнар чырык сактыышкыннарны чугаалап, Тываның уран чүүлүнге А. Чыргал-оолдуң арттырып каан өнчүзү канчаар-даа аажок улуг дээрзин демдеглээннер.
“Тываның ховар салым-чаяанныгларының бирээзи А.Б. Чыргал-оолдуң адын эдилээн Кызылдың уран чүүл колледжизиниң чогаадыкчы коллективи ооң 100 чылдаан юбилейинге тураскаадып хөй хемчеглерни ажылдап кылгаш, эрттирип турар. Эң баштайгы профессионал композиторувуска тураскааткан эртем-практиктиг конференцияны дүүн организастап эрттирдилер. Ол ышкаш “А.Б. Чыргал-оолдуң 100 чылы” медальды безин тургускан. Удавас, май айда, ТР-ниң Культура яамызы биле колледжиниң башкылары, студентилери сураглыг композиторувустуң төрүттүнген сууру Шуйга солун хемчеглерни эрттирер деп планнап турар бис” — деп, сайыт Виктор Чигжит чугаалаан.
“Аажы-чаңы кончуг кижизиг, улуг-биче кижилерге хумагалыг чораан. Бодунуң бойдустан салым-чаяанныы-биле кандыг-даа белеткел чок Казаньның консерваториязынче кирериниң эң-не шыңгыы шылгалдаларын дужаап киргеш, дооскан соонда, Тываның эң баштайгы профессионал композитору болуп, ажыл-амыдыралын эгелээн. Ооң адын эдилээн уран чүүл колледжи А.Б. Чыргал-оолдуң арттырып каан хөгжүм культуразының салгалын бо хүнде төлептиг эдилеп чорууру өөрүн- чүг” — деп, Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң методизи, сураглыг композиторнуң төрели Биче-оол Майны чугаалаан.
“Бистиң сорулгавыс – А.Б. Чыргал-оолдуң ады, ооң бижээни хөгжүм чогаалдары кезээ мөңгеде дыңналып чорзун дээш, ону кадагалап арттырары, ооң чогаадыкчы ажыл-амыдыралының дугайында доктаамал чырыдыышкын ажылын күштелдирип, келир салгалдарга ону дамчыдып бээри. Алексей Боктаевичиге ооң катаптаттынмас хөгжүм аялгалары дээш мөгеер бис” – деп, колледжтиң директору Айлаңмаа Каң-оол дыңнаткан.
Ол хүн тураскаалга чечек салыр байырлыг хемчегден аңгыда, Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга А.Б. Чыргал-оолдуң 100 чылынга тураскааткан “Бис — Чыргал-оолдуң төлдери бис” деп улуг концертти колледжиниң дээре дээн чогаадыкчы коллективтери бараалгаткан. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының даалгазы-биле культура сайыды Виктор Чигжит чыылганнарга байыр чедиргеш:
– Тываның алдаржаан оглу Алексей Боктаевич Чыргал-оол республиканың культуразы чаа-ла тургустунуп турган үеде, чугула херектерге киришкен баштайгыларның бирээзи болган: хөгжүм училищезин тургусчурунга, амгы үеде ооң адын эдилээн уран чүүл колледжи, Тываның композиторлар эвилелин тургускан болгаш Тываның күрүне филармониязы база симфониктиг оркестрниң үндезилекчилериниң бирээзи. Ооң хөгжүм чогаалдары алдын фондуже кирген болгаш классика апарып, аңгы-аңгы салгалдарның композиторларынга үлегер болган. Ооң чогаалдарын чүгле Тывада эвес, республикадан дашкаар безин ойнап турар – дээш чоокта чаа Москвага, Россияның Гнесиннер аттыг хөгжүм академиязынга, бир дугаар А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжизи концертти көргүскенин культура сайыды онзалап демдеглээш, яамының мурнундан 500 муң рубльдиң сертификадын белекке берген.
Солун концертке келген көрүкчү 100 чыл бурунгаар Тывага төрүттүнген ховар салым-чаяанныг композиторнуң төрээн чуртунга болгаш ооң кайгамчык чараш бойдузунга ханы ынакшылын ооң аялгаларындан билген.
Сорунза МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №32 2024 чылдың апрель 27
