Бүдүн делегейде СПИД-ке удур демисел хүнүн чылдың-на декабрь 1-ниң хүнүнде демдеглээр. ВИЧ бо хүнге чедир көвүдеп, нептереп турары чүгле Тывада эвес, а Россияда база делегейде дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Ынчангаш ону XX-XXI чүс чылдарның айыылы деп санап турар.
Россияда болгаш бистиң республикавыста ноябрь 27-ден декабрь 3-ке чедир ВИЧ халдавырынга удур демиселдиң неделязын чарлап, аңаа хамаарыштыр янзы-бүрү профилактиктиг хемчеглерни чорудары чаңчыл апарган. Ол ышкаш Тыва Республиканың хөй-ниитиниң кадыкшылга төвү база чогуур хемчеглерни кылып чорудуп турар.
1994 чылдан 2011 чылга чедир 74 кижи эмчи хайгааралынга эмнээшкинни ап турган болза, амгы үеде 388 кижи четкен. 2023 чылдың 10 айының дургузунда ТР-ниң СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисел төвү 39 кижини лабораторлуг хан анализи-биле илереткеш, эмнээшкинни чорудары-биле учётта тургускан. Эрткен чыл-биле деңнээрге, 62,5 хуу көвүдээн. 2022 чылдың 10 айының дургузунда 24 кижини тодараткан. Олар шупту эр-херээжен харылзаа дамчыштыр чыпшырганы илереттинген. Назы-хар аайы-биле алырга, колдуунда 20-ден 49 хар аразында кижилер хөй аарып турар. РФ-тиң Кадык камгалал яамызының медээлери-биле 2023 чылда Сибирь федералдыг округта 10 ай дургузунда ниитизи-биле 9726 аарыг кижи билдинген.
Республиканың эмнелгелери, поликлиникалары тускай код ёзугаар ТР-ниң СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисел төвүнче хан анализин хынаары-биле чорудуп турар. Түңнелинде, бодунуң күзели-биле хынаткан 101 кижиниң 5-и, (101) – 5, шериг хүлээлгезин күүседир мурнунда шинчилге эртип тургаш (111) – 4 кижи, эпидемиологтуг байдал үезинде, эмчи шинчилгези эртип тургаш, Тывадан дашкаар кезиишкин эртери-биле база оон-даа өске байдалдарда хан анализин дужаагаш (118) – 7 кижи, сааттыг херээжен улус аразындан (109) – 2, эр-херээжен харылзаа дамчыштыр өске аарыглар илередири-биле хынаткаш (104) – 2 кижи, эр, херээжен харылзаа соонда эмчи дузазы ап келгеш (103) – 3 кижи илереттинген. Оон-даа өске эмчи шинчилгелерин эртип тургаш, база илереттинип турар.
ВИЧ – эмнеттинмес хоочураан халдавырлыг аарыг дээрзин Кадыкшылга төвүнүң эпидемиолог эмчизи Алдынай Куулар тайылбырлаан: “Ол вирус кижиниң мага-бодунче киргеш, организмниң аарыгларга удур туржур күжүн кошкадыптар. Аарыгның им-демдектери эгезинде билдинмес, аарыг кижи көңгүс анаа кадык кылдыр көстүр.
Аарый берген улустуң 30–40 хуузу чидиг респираторлуг вирустуг халдавыр (ОРВИ) ышкаш аарып эгелээр. Эъдиниң изии 37–38 чедип болур, бажы, боостаазы аарыыр, чамдыкта куду олуртур. Эмчи дузазын үе-шаанда албас болза, 12-ден 15 хонук чедир куду олуртуп келир. Оон ыңай моюннуң болгаш колдук адааның бестери ыжар, шивишкилер тыптыр, шаг-шинээ чидер, удууру баксыраар”.
Ук аарыг чунар-бажың болгаш бассейн дамчыштыр, ымыраа-сээк ызырган соонда, чөдүл-какыл, думаа-чараа, азырганындан, чыттажып, куспактажырындан, аяк-савадан, кады ажыл-агый кылганындан чыпшынмас. Ооң чыпшынып болур чүгле 3 хевири барын эпидемиолог эмчи чугаалаан: “Хан дамчыштыр, камгалал чок эр-херээжен чоруктан, ВИЧ аарыглыг авадан чаш төлүнче дамчып болур”.
Аарыгны нептеретпес деп бодаар болза, кижи бодунуң мөзү-бүдүжүн шын болгаш чараш тудары чугула дээрзин Алдынай Куулар демдеглээн. Бир дугаарында, кадыын камнаары-биле, эр-херээжен чорук кылырда, иштелип-саатталырындан камгаланыр чүүлдерни (презерватив) шын ажыглаар. Ук аарыгны чыпшырып алыры белен. Аарыг кижи бүгү назынында эмнээшкин алыр ужурга таваржыр. Ынчангаш ВИЧ-тен аарывас деп бодаар болза, дараазында дүрүмнерни кижи бүрүзү сагыырынче кыйгырган.
Бирээде, эмнелге херекселдерин чүгле чаңгыс катап ажыглаар азы шын арыглаашкынны эрттирер ужурлуг. Оон аңгыда, наркотиктиг бүдүмелдерни шуут ажыглавазын эмчи сүмелеп турар. Ону ажыглаан түңнелинде, кижиниң угаан-медерели билинместеп, бодунуң кылдыныгларын чагырып шыдавайн барганындан бодамча чок янзы-бүрү айыылдыг байдалдарны тургузар.
Ийиде, амгы үеде эът-кешке татуировка, пирсинг, маникюр, педикюр кылыр черлер көвүдээн. Аңаа ажыглаар чидиг херекселдерни чаңгыс катап ажыглаан соонда, дораан октаар. Ооң-биле дараазында өске кижиниң эът-кежин үттеп, чуруп, бижип, ажыглап болбас. Шак ынчаар ВИЧ аарыын тарадып болурунуң айыылы база бар.
Үште, чоок харылзаа тудуп турар кижилер бот-боттарында ВИЧ, СПИД бар-чогун тодарадып алыры күзенчиг. Хынадып алгыжеге, эр-херээжен чорук кылырда, презервативти албан ажыглаар. “Эр-херээжен харылзаа дамчыштыр кандыг аарыглар тарап турарыл, оларның саны чежел деп айтырыгларны кижи бүрүзү бодунга салыры чугула. Шак ындыг 31 аарыг өөскүдүкчүзү барын бодаптарга, кайы хире коргунчуг-дур. Оларның иштинде ВИЧ халдавыры эр, херээжен болгаш ийи эр кижиниң аразында чоок харылзаазының түңнелинде, адаккы органнар, дорт шөйүндү, аас таварыштыр 100 хуу нептереп турар” – деп, эпидемиолог эмчи Алдынай Куулар чугаалаан.
Дөрте, ВИЧ халдавырын чаш төлге чыпшырбас деп бодаар болза, сааттыг ие кижи үе-шаанда эмчи хайгааралынга туруп, ВИЧ бар-чогун хынадыр ужурлуг.
Оон аңгыда, диш чуур щётка, дыргак кезер, сал чүлүүр херекселдер таварыштыр дамчый бээриниң айыылы база бар. Аарыг кижи-биле чаңгыс катап чоок холбажыптарга-ла, аарыг дораан чыпшына бээрин эмнелге ажылдакчылары сагындырып турар.
Эр-херээжен харылзаадан тыптыр аарыглардан, ооң иштинде ВИЧ-тен, камгаланырда, баш удур профилактика ажылын чорудары чугула. Кадык амыдырал тудуп, кайы хамаанчок эр-херээжен харылзаалар кылырындан ойталап чорааны дээре.
“Өглениринге чедир эр-херээжен харылзаадан ойталаары, өгленген соонда өске кижи-биле холбашпазы, кады кырыыр эжинге шынчы болуру – ВИЧ аарыын нептеретпезиниң, бодунуң болгаш ажы-төлүнүң кадыын камгалап алырының чаңгыс-ла аргазы. Холбажыр эштери хөй болган тудум, аарыг кижиге таваржы бээриниң айыылы улуг. Кижи бүрүзүнүң бодунуң, ажы-төлүнүң кадыкшылы болгаш келир үези бодундан хамааржыр. ВИЧ аарыындан баш удур камгаланыры эмнениринден чиик. Эжиңерниң азы кандыг-ла-бир чоок кижиңерниң ВИЧ-тен аарый бергенин билип калзыңарза, ческинмейн, хая көрүнмейн, эжи болуп артарын кызыдыңар” – деп, Алдынай Куулар сүмелээн.
ТР-ниң СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисел төвүнге хынадып алырынче специалистер кыйгырып турар. Ооң турар адрези: Кызыл хоорай, Оюн Күрседи кудумчузу, б. 159а. Харылзажыр телефон: 8(394-22) 6-25-61; бүзүрел телефону: 8-963-251-10-88.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту эмчиниң архивинден алган.
“Шын” №92 2023 чылдың декабрь 2
