Ат-сураглыг актёр, драматург, прозаик, публицист болгаш политик, Россияның чогаалчылар болгаш журналистер эвилелдериниң кежигүнү Чылгычы Ондар 1955 чылдың ноябрь 16-да төрүттүнген. Чылгычы Чимит-Доржуевич Москваның Щукин аттыг дээди театр училищезин 1978 чылда дооскан. Тыва театр уран чүүлү ооң чогаадыкчы амыдыралынга чугула черни ээлээн. Ынчангаш ол боду база тыва драматургияны хөгжүдеринге бодунуң көскү үлүүн киирген. Тываның хөгжүм-шии театрының сценазынга тургускан, көрүкчүлерниң улуг сонуургалын чаалап алган “730 хүннер болгаш дүннер”, “Ханныг истер”, “Шурави”, “Чаңгыс хадың” дээш өске-даа шиилерниң, “Сөөлгү өртээл”, “Мусульман батальон” деп тоожуларның болгаш хөй чечен чугааларның автору.
Тываның болгаш Россияның ниитилел-политиктиг амыдыралынга база Чылгычы Ондар идепкейлиг киржип чораан. Республиканың культура сайыдынга ажылдап, Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутадынга соңгуттуруп, дипломатия ажылынче 2009 чылда шилчип, Россияның Казахстанда элчин чериниң бирги секретарынга 2011 чылга чедир ажылдаан.
Казахстанга ажылдап тургаш, “Казак черниң хөөннери” деп публицистиг материалдарны бижээн.
Силерниң кичээнгейиңерге “Сайгактар” деп публицистиг чүүлдү бараалгадыр-дыр бис.
Чылгычы ОНДАР
САЙГАКТАР
Кызыл дептерже киир бижиттинген, бо делегейде ховар дээн онзагай аңнарның бирээзи шаг шаанда Моолдуң, Тываның девискээрлеринге база хөйү-биле өзүп көвүдеп чораан. Бодум хуумда бо чараш аңны кино, телевидение, чуруктардан көөрден башка, диригге көрүп көрбээн мен.
Казахстанга база сайгактар дыка өзүп көвүдээн турган. Казах черниң чөөн чүгүнге сайгактар ис чок читкен. Чылдагааны чөөн Казахстанда Семипалатинск чоогунга ядролуг чепсекти шенеп, чазылдырып турган полигондан дескен ийикпе азы ол частыышкыннарның ёразы-биле кырылган чадавас.
Амгы үеде Казахстанның мурнуу болгаш соңгу-барыын чүгүнде сайгактар хөй. 2000 чылда сайгактарның саны Казахстанның барыын девискээринге 1 миллион хире турган. 2010 чылда июнь айның эгезинде Казахстанның барыын талазында Жанлебек районга 12 муң хире кыс сайгактар билдинмес аарыгдан өлген. Казахстанның Чиңгине прокуратуразының төлээзи Нурдаулет Суиндиков: «Сайгактарның хөйү-биле өлгениниң чылдагааны шериг полигонга өөредилге эрттиргени-биле холбаалыг» — деп чарлаан.
Төөгүнү коптарып көөрге, Американың Каттышкан Штаттары ядерлиг чепсек шенээр полигоннарны 1944 чылда туда берген. Аңаа удур камгалал хемчег кылдыр ССРЭ-ниң шериг полигоннарын Казахстанга 1946 чылда тургузуп эгелээн. 1947 чылдан бээр ол полигоннарга совет баллистиктиг ракеталарны, диптер аразынга ужар «Буря» деп чалгынныг ракеталарны адып үндүрүп турган. 1950–1960 чылдарда ол полигоннарга ажык чер кырынга ядролуг чепсектиң 11 чазылдырыышкынын кылган. Ол бомбаларның ниити күчүзүн санап түңнээрге, Японияның Хиросима, Нагасаки хоорайларже американнарның октаан бомбаларының күчүзүнден 65 катай хөй болган.
Ол полигоннарга ядерлиг бомбаларны чазылдырарын сагындырбас, чарлавас-даа турган. Оларның чоогунда девискээрде дириг амытаннарга кандыг салдарлыг болурунга тоомча чок, харын-даа мырыңай ядерлиг чепсекти чазылдырганының хоралыын тодарадыры-биле кижилерге, дириг амытаннарга шинчилел ажылдарын чорудуп турган.
Полигоннар чоогунда Барыын-Казахстан облазының девискээринде чаа төрүттүнген чаш уругларның өлүп хораары 1,5 катап көвүдээн. Чүс муң кижиге онааштыр чаш болгаш элээди назылыг уругларның өлүп хораары 8638 кижи бооп турар. Эмнеттинмес янзы-бүрү ыжыктар, оюлганнардан аарааннарның саны көвүдээн.
Ам сайгактарга катап эглип кээлиңер. Бо ховар дириг амытаннарның хөйү-биле кырлып турарының чылдагааны мында эвеспе?
Радиоэкология талазы-биле хыналда чорутканының соонда, Барыын-Казахстан областың мурнуу девискээрлериниң хөрзүнүнде радионулиз деп хоралыг бүдүмел көвүдээни, чер адаанда болгаш кырында сугларга коргулчун, никель, марганец болгаш кобальт деп химиктиг бүдүмелдер-биле холужуп, хирленгени илерээн. Хоранналган черлерниң оът-сигенин оъттаан, суун ишкен дириг амытаннарның өлүп турарының чылдагааны ол болган.
Казахстан Республиканың Чазааның тургусканы тускай Комиссияның 1994–1995 чылдарда чоруткан шинчилелдери ол үениң дургузунда Барыын-Казахстан областың девискээринге 170 муң хойлар, 7 муң баш мыйыстыг бода мал, 3 муң чылгы мал өлгени, куштар болгаш өрге-күске өзүп көвүдевээни илерээн.
ССРЭ 1991 чылда сандарап дүшкен, Казахстан хамаарышпас аңгы күрүне апарган соонда, Россия биле Казахстанның аразында дугуржулгалар ёзугаар совет үеде туттунган шериг полигоннарны хаарының дугайында шиитпир чедип алдынган. Ынчалза-даа кожа-хелбээ ийи күрүнелерниң стратегтиг эрге-ажыктарынга херек полигоннар хагдынмаан.
Астана хоорай, 2011 ч.
Чурукту төрелдериниң архивинден алган.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13