Арыг-Үзүү суурда “Теремок” бичии уруглар сады Улуг-Хем кожуунда эки ажылдыг өөредилге-кижизидилге албан черлериниң бирээзи. Бо уруглар садының бажыңын 1981 чылда туткан. Ооң эргинин дөртен бир чыл бурунгаар артап кирген оолдар, уруглар амгы үеде боттары ада-иелер апаргылаан, оларның уруглары, харын-даа мырыңай уругларының бичии ажы-төлү амгы үеде “Теремокта” каң-кадык, омак-хөглүг өзүп турарлар. Уруглар садын төлевилеп тутканы ёзугаар алырга, аңаа 110 уругларны хүлээп ап, оларны өөредип-кижизидип, школага өөрениринге белеткеп болур. Амгы үеде 86 бичии оолдар, уруглар бар. Ооң бир чылдагааны – сөөлгү чылдарда Арыг-Үзүүде чаш ажы-төлдүң санының эвээжээни, чүге дээрге аныяктар ажыл-херек болгаш амыдырал-чуртталганың аайы-биле бо суурдан өске черлерже чоруп турарында.
Бо удаада чугаа ооң дугайында эвес, а “Теремоктуң” бажың-балгадының байдалының, уруглар садында өөредилге-кижизидилге ажылының дугайында. 37 чыл дургузунда «Теремокта» ажылдап, 24 чыл иштинде ону эргелекчилеп келген Жанеда Дүвен-Баирниң чугаазы-биле алырга, совет үеде тудугларны эки шынарлыг тудуп турган болгаш, бо уруглар садының бажыңының ниити байдалы ам дээрезинде багай эвес. Ынчалза-даа дөртен бир чыл бурунгаар ажыглалга киирген садиктиң бажыңы чоорту эргилей берген болбайн канчаар. Ону улуг дыка баксыратпас дээш, септелгени болдунар шаа-биле чорудуп келген. Үш чыл бурунгаар садиктиң одалга системазын септээн. Садиктиң дээвиириниң шиферлери ында-мында чарылгылаан, соңгаларының ыяш кастактары болгаш рамалары хажааш, изиг-соокту, өл-шыкты эрттирип турар апарган. Эрткен 2021 чылда Улуг-Хем кожууннуң өөредилге килдизинден комиссия келгеш, “Теремоктуң” бажыңының байдалын шинчилээш, дээвиирни септээринге, ыяш соңгаларны пластик соңгалар-биле солуурунга акша-төгерикти үндүрүп бээр деп шиитпирлээн. Тускайлап берген акша-биле 224 шиферни садып алгаш, садиктиң ажылдакчыларының боттарының деми-биле 2021 – 2022 чылдарда дээвиирни септээн. Ыяш соңгаларның чамдыызын пластик соңгалар-биле солаан. Чылдың-на чайын чорудар ужурлуг иштики-даштыкы септелге ажылдарын база бүрүнү-биле кылган. Арыг-Үзүү суурда “Теремок” садында бичии оолдар, уруглар чылыг, чырык байдалга 2022 – 2023 өөредилге-кижизидилге чылын эрттирер арга тургустунган.
Нарын социал-экономиктиг байдалдыг үеде садиктиң демниг коллективи чүгле күрүнеден акшаландырыышкынны манавайн, чамдык айтырыгларны боттарының күжү-биле шиитпирлээриниң аргаларын дилеп келген. Чижээлээрге, ногаа аймаан тарып өстүрер дузалал ажыл-агыйын тургускан. Аңаа тарып өстүрген картофель болгаш ногаа аймаа садикте уругларның аъш-чеминге немелде.
“Теремок” садикке кээп турар уругларның эге өөредилге, кижизидилгезин тыва улустуң чаагай чаңчылдары болгаш төрээн тыва дылынга бичизиинден-не чугаалап билири-биле сырый харылзаштырган. Ону каракка көскү, холга туттунгур, уругларның угаан-медерелинге дээштиг, чугаазының сайзыралынга салдарлыг аргалар-биле чорудар дээш, тыва чоннуң эт-херекселиниң улуг эвес музейин болгаш тыва дыл булуңун садикке дерип тургускан. Музейге салыр эт-херекселдерни чыырынга ада-иелер, садиктиң кижизидикчи башкылары, ажылдакчылары кончуг идепкейлиг киришкен. Тус черниң чурттакчыларының эдилеп чораан эт-херекселдеринден аңгыда, Тожунуң чонунуң эдилелдери безин бичии музейжигеште бар. Оларны Тожуга ажылдап, чурттап чораан Ак-Туруг суур чурттуг Сундуй-оол Арандол белекке берген.
Тыва дыл булуңун өг хевирлиг кылдыр дерип каастаан. Өгнүң ээлери – бичии чаштарга таарыштыр парлап үндүрген тыва дыл номнарының кол маадырлары Долаан биле Күдерек. Тыва дыл булуңун бир янзы кылдыр дерип кылырынга база-ла ада-иелер, садиктиң ажылдакчылары боттарының үлүүн кииргеннер. Чижээлээрге, садиктиң одакчы ажылдакчылары Мөңгүн-оол Түлүш биле Төрбет Дүвен-Баир кончуг онзагай кылдыр каастаан чүген-чуларны сарыг хөмден кылып бергеннер. Садиктиң таңныылы Тиилекчи Түлүш тыва Шагаа байырлалының үезинде шалбадап ойнаар “аътчыгашты” чараштыр чазап, будуп кылган. Бичии согааш-баланы Хураган-оол Даржай бир янзы кылдыр чазааш, садикке белек кылдыр берген.
Уруглар садының кижизидикчи башкыларының болгаш ажылчыннарының эп-найыралының, идепкейиниң, деминиң ачызында “Теремок” бичии чаштарның хүннүң-не күзелдии-биле кээр, аңаа ойнап-хөглеп, өөренип хүнзээр чылыг, чырык өргээзи апарган.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
Арыг-Үзүү суурда “Теремок” бичии уруглар сады Улуг-Хем кожуунда эки ажылдыг өөредилге-кижизидилге албан черлериниң бирээзи. Бо уруглар садының бажыңын 1981 чылда туткан. Ооң эргинин дөртен бир чыл бурунгаар артап кирген оолдар, уруглар амгы үеде боттары ада-иелер апаргылаан, оларның уруглары, харын-даа мырыңай уругларының бичии ажы-төлү амгы үеде “Теремокта” каң-кадык, омак-хөглүг өзүп турарлар. Уруглар садын төлевилеп тутканы ёзугаар алырга, аңаа 110 уругларны хүлээп ап, оларны өөредип-кижизидип, школага өөрениринге белеткеп болур. Амгы үеде 86 бичии оолдар, уруглар бар. Ооң бир чылдагааны – сөөлгү чылдарда Арыг-Үзүүде чаш ажы-төлдүң санының эвээжээни, чүге дээрге аныяктар ажыл-херек болгаш амыдырал-чуртталганың аайы-биле бо суурдан өске черлерже чоруп турарында.
Бо удаада чугаа ооң дугайында эвес, а “Теремоктуң” бажың-балгадының байдалының, уруглар садында өөредилге-кижизидилге ажылының дугайында. 37 чыл дургузунда «Теремокта» ажылдап, 24 чыл иштинде ону эргелекчилеп келген Жанеда Дүвен-Баирниң чугаазы-биле алырга, совет үеде тудугларны эки шынарлыг тудуп турган болгаш, бо уруглар садының бажыңының ниити байдалы ам дээрезинде багай эвес. Ынчалза-даа дөртен бир чыл бурунгаар ажыглалга киирген садиктиң бажыңы чоорту эргилей берген болбайн канчаар. Ону улуг дыка баксыратпас дээш, септелгени болдунар шаа-биле чорудуп келген. Үш чыл бурунгаар садиктиң одалга системазын септээн. Садиктиң дээвиириниң шиферлери ында-мында чарылгылаан, соңгаларының ыяш кастактары болгаш рамалары хажааш, изиг-соокту, өл-шыкты эрттирип турар апарган. Эрткен 2021 чылда Улуг-Хем кожууннуң өөредилге килдизинден комиссия келгеш, “Теремоктуң” бажыңының байдалын шинчилээш, дээвиирни септээринге, ыяш соңгаларны пластик соңгалар-биле солуурунга акша-төгерикти үндүрүп бээр деп шиитпирлээн. Тускайлап берген акша-биле 224 шиферни садып алгаш, садиктиң ажылдакчыларының боттарының деми-биле 2021 – 2022 чылдарда дээвиирни септээн. Ыяш соңгаларның чамдыызын пластик соңгалар-биле солаан. Чылдың-на чайын чорудар ужурлуг иштики-даштыкы септелге ажылдарын база бүрүнү-биле кылган. Арыг-Үзүү суурда “Теремок” садында бичии оолдар, уруглар чылыг, чырык байдалга 2022 – 2023 өөредилге-кижизидилге чылын эрттирер арга тургустунган.
Нарын социал-экономиктиг байдалдыг үеде садиктиң демниг коллективи чүгле күрүнеден акшаландырыышкынны манавайн, чамдык айтырыгларны боттарының күжү-биле шиитпирлээриниң аргаларын дилеп келген. Чижээлээрге, ногаа аймаан тарып өстүрер дузалал ажыл-агыйын тургускан. Аңаа тарып өстүрген картофель болгаш ногаа аймаа садикте уругларның аъш-чеминге немелде.
“Теремок” садикке кээп турар уругларның эге өөредилге, кижизидилгезин тыва улустуң чаагай чаңчылдары болгаш төрээн тыва дылынга бичизиинден-не чугаалап билири-биле сырый харылзаштырган. Ону каракка көскү, холга туттунгур, уругларның угаан-медерелинге дээштиг, чугаазының сайзыралынга салдарлыг аргалар-биле чорудар дээш, тыва чоннуң эт-херекселиниң улуг эвес музейин болгаш тыва дыл булуңун садикке дерип тургускан. Музейге салыр эт-херекселдерни чыырынга ада-иелер, садиктиң кижизидикчи башкылары, ажылдакчылары кончуг идепкейлиг киришкен. Тус черниң чурттакчыларының эдилеп чораан эт-херекселдеринден аңгыда, Тожунуң чонунуң эдилелдери безин бичии музейжигеште бар. Оларны Тожуга ажылдап, чурттап чораан Ак-Туруг суур чурттуг Сундуй-оол Арандол белекке берген.
Тыва дыл булуңун өг хевирлиг кылдыр дерип каастаан. Өгнүң ээлери – бичии чаштарга таарыштыр парлап үндүрген тыва дыл номнарының кол маадырлары Долаан биле Күдерек. Тыва дыл булуңун бир янзы кылдыр дерип кылырынга база-ла ада-иелер, садиктиң ажылдакчылары боттарының үлүүн кииргеннер. Чижээлээрге, садиктиң одакчы ажылдакчылары Мөңгүн-оол Түлүш биле Төрбет Дүвен-Баир кончуг онзагай кылдыр каастаан чүген-чуларны сарыг хөмден кылып бергеннер. Садиктиң таңныылы Тиилекчи Түлүш тыва Шагаа байырлалының үезинде шалбадап ойнаар “аътчыгашты” чараштыр чазап, будуп кылган. Бичии согааш-баланы Хураган-оол Даржай бир янзы кылдыр чазааш, садикке белек кылдыр берген.
Уруглар садының кижизидикчи башкыларының болгаш ажылчыннарының эп-найыралының, идепкейиниң, деминиң ачызында “Теремок” бичии чаштарның хүннүң-не күзелдии-биле кээр, аңаа ойнап-хөглеп, өөренип хүнзээр чылыг, чырык өргээзи апарган.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
