РФ-тиң ниити болгаш эртем өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы Байлак-оол Түлүшевич Сагаан-оол башкывыска доозукчулары, бис, үргүлчү чогаарланып чоруур бис. Ол – «Спорттуң тергиини» хөрек демдээниң эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну, хөй-ниитижи, тыва чонунуң хүндүткелдиг башкызы.
Байлак-оол Түлүшевич 1955 чылдың январь 9-та Чаа-Хөл суурга төрүттүнген. Чаа-Хөл школазын 1973 чылда дооскаш, Совет Армияга шериг хүлээлгезин күүсеткеш, курлавырда сержант эргелиг чанып келген. 1980 чылда Кызылдың башкы институдунуң физика-математика факультедин чедиишкинниг дооскаш, Чаа-Хөлдүң чаа ажыттынган ортумак школазынга физика, астрономия башкызы болуп ажылдап эгелээн. Аныяк башкы ажылынга кончуг кызымак, активчи, спортчу турган. Кичээлдерин эрттирбишаан, хостуг шактарында тыва, хостуг хүрештерге тренерлеп турган.
Ол чүгле бедик мергежилдиг башкы, удуртукчу эвес, ийи ажы-төлүнүң үлегерлиг адазы. Өөнүң ишти бистиң эге класска башкывыс Лариса Норбуевна. Ол РФ-тиң ниити өөредилгезиниң болгаш эртемниң хүндүлүг ажылдакчызы аттың эдилекчизи, Чаа-Хөл школазының шыырак башкыларынын бирээзи, методист, тьютор (репетитор), 20 чылдар дургузунда дээди категорияның башкызы болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Бо башкыларывыстың оглу Кызыл хоорайның мэри болуп чедиишкинниг ажылдап, чонунуң хүндүткелин чаалап алган аныяк удуртукчу. Уруу дээди эртемниг, шаңнал-макталдыг уруглар эмчизи. Олар хөй уйнуктарының хүндүткелдиг кырган ада-иези.
Байлак-оол Түлүшевич профессионал арга-дуржулгазы бедип, өөреникчилери республикага, Россияга эртип турган физика олимпиадаларынга тиилекчилер болуп турган. Ол үелерде бистиң клазывыс башкызы болуп, школаны доостурган. Бис башкывысты дыка хүндүлээр, быжыг харылзаалыг эдержип чоруур бис. Башкывыс биске амыдыралга таваржып кээр эки-бакты-даа ылгап билиринге, эртем-билигге, күш-ажылга өөредип турган. Чижек кылдыр каш сактыышкынны киирдивис.
6 класс турувуста школа директору Маны Оюнович Наксыл школага музей тургузары-биле (удуртукчузу Виктор Седипович Кызыл-оол) төөгү материалдары чыыр деп класстар аразынга мөөрей чарлаан. Бистиң класс ол мөөрейге тиилээн. Шаңнал кылдыр автобус-биле республика девискээринге бир хүн аян-чорук кылыр деп аазаан. 2 чыл дургузунда сүржүп келгенивистиң түңнелинде, «Дружба» совхозтуң директору К.К. Дурбулектиң дузазы-биле Хову-Аксының чурумалдыг черлери-биле танышкан бис. 10 класска тургаш, кышкы үеде 1 айның дургузунда практика эрттирип, «Дружба» совхозтуң малчыннарынга дузалажып, сакманчылап ажылдаанывыс база бар. Класстан каш өөреникчи школавыска аштакчылап база ажылдап турган. Ажылдап алган акшавысты клазывыстың ниити чарыгдалдарынче киирип турган бис. Дыштанылгаларда башкывыс-биле малчыннарга шефтеп (ам болза волонтёрлап), кажаазын хооржуп, сигенин чүдүржүп-даа турдувус.
1994 чылда Байлак-оол Тулушевич Чаа-Хөл кожууннуң өөредилге эргелелин эргелекчилей берген. Ынчан Совет Эвилели буурап дүшкен берге үелер. Башкылар акша-шалың албайн турза-даа, кызымак ажылдап турганнар. Интернат дүжүп каарга, малчыннар уругларынга, ылаңгыя ырак Шаңчының малчыннарының, чурттаар чер чок берге байдал тургустунган. Башкывыс Б.Т. Сагаан-оол башкылары, өөреникчилери, чону дээш дыка хөй ажылды, бергелерге тура дүшпейн, шиитпирлеп кылганын чылыы-биле сактыр бис. Ажыл-хожул чок чон чаа туттунган, батарейлерлиг бажыңнарын каггаш, көжүп чоруп турганнар, ол үеде күрүнениң бажыңнарын сатпас турган. Кожууннуң өөредилге эргелелиниң удуртукчузу кожуундан чөпшээрелди алгаш, Терезинниң тараа бригадазының ниити чуртталга бажыңын бускаш, Шаңчы сумузунга чаа эге школаның таваан салдырып, өөреникчилерин, башкыларын четчелеп ажыткан. Ол школа ам-даа ажылдап турар.
Ынчан үе чеже-даа берге турза, Б.Т. Сагаан-оол хол салдынмайн, кожууннуң өөредилге адырын бедик тудуп, карак кызыл ажылдап турган. Чонга улуг дузаны көргүзүп, баазаларга арткан тараа үрезинин ховуга тарааш, ажаап, чонга үлеп, чамдыызын далганнааш, ада-ие, башкыларга үлээр ажылды чорудуп турган.
Кожуун чагыргазының чөпшээрели-биле кагдынган ийи аал чурттаар бажыңны хүреш залы кылдыр эде туттурган. Дыка хөй оолдарны хостуг, тыва хүрештерге өөреткен. Ол өөреникчилери республика, Россия деңнелдиг хүрештерге киржип, тиилеп-даа турганнар.
Бо хүннерде 70 харлаан чырык сеткилдиг, шынчы, эрес-кежээ башкывыска байырывыс чедирип, быжыг кадыкшылды, ам-даа хөй-хөй чылдарда чоок кижилериниң, ажы-төлү, уйнуктарының аразынга өөрүшкү-маңнайлыг чурттап чоруурун күзедивис.
/ Алёна МОНГУШ, 1992 чылдың доозукчуларының мурнундан.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30