ХӨГЖҮЛДЕНИҢ БАЗЫМНАРЫ
Республикада бар шээр малдан бир чылда ниитизи-биле 1 200 тонна ажыг дүктү, бир хойдан ортумаа-биле бир килограмм дүктү ап болур деп мал ажылының специалистери чижеглеп санап доктааткан.
Мындыг чижек сан-чурагай Тывада шээр малдың дүк продукциязының хемчээлиниң мурнуку үеде учёт-отчёдунуң чогундан үнген. Ооң бир чылдагааны дүкке хереглелдиң чок апарганы, малчыннар малының дүгүн садар рынок тыппаанындан, дүк өртээниң хөлүн эрттир чиигээнинден малдың дүгүн октап турганы. Ооң кадында амгы үениң болбаазыраңгай технологиялары-биле дүктү солуптар пөс-таавыны бүдүрүп үндүрүптер апарганы дүкке хереглелди дыка эвээжеткен. Ооң уламы-биле болгаш Россияда экономиктиг сандараашкынның уржуктарындан дүк болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер бүдүрүлгелерниң хагдынганы. Ынчалза-даа сөөлгү үеде пөс-таавы бүдүрериниң чаа технологиялары тыптып, аңаа дүктү база ажыглап турар апарган. Тываның агаар-бойдузу соок, кадыг болгаш, хойларывыстың чөөгү хөй болган. Бистиң бөдүүн дүктүг хоювустуң дүгүнүң 32 хуузу чөөк. Ынчангаш кашемир шынарлыг пөс-таавыны республикада хойларның дүгүнүң чөөгүнден бүдүрүп үндүрүп болур.
Каш чыл бурунгаар Тываже инвестор кирген. Ол дээрге “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел. Бо бүдүрүлге Владимир областа. Россияның аңгы-аңгы регионнарындан дүктү чыып, ону болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер болгаш садып-саарар талазы-биле арга-дуржулгазы бар, ажылы шуудаан ниитилел-дир. Ооң удуртукчузу Кыдат күрүнениң хамаатызы, Россияга үр үе дургузунда чурттап-ажылдап келген. Тываны тавартыр Кыдатче угланыышкынныг Чөөн чүк коридору ажыттынары-биле холбаштыр Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилелди киириштирип болур деп шиитпир хүлээп алдынган. Бистиң республикага дүк болбаазырадыр, оон продукция кылыр бүдүрүлгени ажыдары эң ылаңгыя мал ажыл-агыйын сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг болур. Бо акционерлиг ниитилел мооң мурнунда-даа Тываның малының дүгүн садып алыкчылар дамчыштыр ап турган. Бистиң республикаже, улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын кылган. Ол дээрге электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр бригадаларны 2022 чылда тургусканы. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Дүк хүлээп алыр пунктуларны тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Боктуг-даа дүктү ол пунктуларга дужаап болур, элээн чиик өртек-биле хүлээп турган.
Дүктен хеп аймаа бүдүрер фабриканы Тывага тудар талазы-биле белеткел ажылдары эгелээн дугайында медээлер 2021 чылдың эгезинде массалыг информация чепсектеринге көстүп келгилээн. Ол медээлер ёзугаар алырга, фабриканы Кызыл хоорайга тудар, ооң төлевилелиниң техник-экономиктиг үндезинин Тыва Республиканың Чазаанга чугаалажып көрген. Төлевилелди «Инновационный научно-производственный центр текстильной и легкой промышленности» (Пөс-таавы болгаш чиик үлетпүрнүң эртем-бүдүрүлгезиниң чаартыкчы төвү) ажык акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Төлевилээни ёзугаар алырга, чылда 860 тонна дүктү аштап-арыглаар, хой-өшкү дүгүнден хендирлерни өрүп белеткээр, хеп аймаа, чоорган, кидис дээш өске-даа продукцияны бүдүрүп үндүрер. Тываның шээр малындан чылда 1 200 тонна дүктү кыргып аптар арга болганда, фабриканың дүкке хереглелин чайлыг хандырып шыдаар-дыр.
Фабриканы тудар 3 га черни Кызыл хоорайда тускайлаанын, чаа бүдүрүлгениң баштайгы шугуму дүк аштаар цехти тудар талазы-биле ажылдар эгелээнин база массалыг информация чепсектери дамчыткан турган.
Дүктү аштап-арыглаар цехти ажылдадып эгелээринге херек дүктү «Сергеихинский текстиль» акционерлиг ниитилел садып ап эгелээн дугайында өөрүнчүг медээни ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы чоокта чаа тараткан. Төрээн Тывазы дээш сагыжы аарып чоруур кижилерге ол ылап-ла өөрүнчүг медээ болган. Чижээлээрге, Айлаана Ооржак “Кончуг эки-дир, хой дүгүн болбаазырадыр цех бар, дыка өөрүнчүг чүүл-дүр, ам хөй-хөй чылдар ишти тура дүшпес болзун!!!” деп яамының интернетте арынынга бижээн.
Садып алган дүктүң төп склады Кызыл хоорайның Калинин кудумчузу 27-1 адресте. Дүк садып алыр пунктуларны Кызыл хоорайда болгаш Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Эрзин дээш өске-даа кожууннарда ажыткан. Ынчалза-даа шупту кожууннарда эвес. Бай-Тайга биле Барыын-Хемчик кожууннарда дүк садып алыр пунктулар чүге ажыттынмаанын Чочагай Түлүш айтырарга, Бай-Тайга биле Барыын-Хемчик кожууннарның муниципалдыг эрге-чагыргалары дүк хүлээп алыр пунктуларга ажылдаар кижилерни саналдаваанындан ол кожууннарда дүк хүлээп алыр пунктулар ажыттынмаан деп, Көдээ ажыл-агыйы яамызы харыылаан. Оон бээр элээн үе эрткен, үстүнде ады үнген кожууннарда дүк хүлээп алыр пунктуларны ажыдыпкан-даа чадавас.
Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары идепкейлиг киржир хүлээлгелиг дээрзин айтып каары черле артык эвес. Чүге дээрге тус черлерниң чурттакчы чонунуң ажык-дүжүү дээш олар кызымак ажылдаар хүлээлгелиг.
Дүктен хеп аймаа бүдүрер фабриканы республикага тудар сорулганың баштайгы базымы кылдынганы, дүк аштаар цехти ажылдадыр деп турары Тываның бурунгаар хөгжүлдезиниң база бир демдээ боору чугаажок.
Ш. ЛОПСАН.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №49 2024 чылдың июль 3
