Республикада суггарылга системаларының материал-техниктиг байдалын сайгарып көөр, оларны септээр, ажыглалга киирер талазы-биле хемчеглерни саналдап киирер тускай комиссияны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле тургускан.
Тывада суггарылга системаларының септелгезин дүргедедир талазы-биле хемчеглер сөөлгү ийи-үш чыл дургузунда чоруттунган. 2023 чылда федералдыг акша-хөреңгини республикада суггарылга системаларының септелгезинге хаара тудар дээш, оларның эрге-байдал документилерин 2022 чылдың март 25-ке чедир бүрүнү-биле ажылдап кылыр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Көдээ ажыл-агый яамызынга болгаш муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген. Суггарылга системаларының хемнерден тараа болгаш сиген шөлдеринге чедир улуг хемчээлдиг бугалары федералдыг өнчүге, хову болгаш сиген шөлдеринде суггарылга четкилери муниципалдыг өнчүге хамааржыр кылдыр документилерни тургускан.
Республиканың девискээринде улуг суггарылга системаларын федералдыг өнчүже шилчидер, биче хемчээлдиг суггарылга системаларын республиканың, кожууннарның, сумуларның болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң мөөңнеп чыгган акшазы-биле септээр ажыл элээн шуудаан. Тываның хову-шөлдеринде 49 суггарылга системазы бар, оларның 8-и федералдыг өнчүге хамааржыр. 32 суггарылга системазын ажыглап, 33,2 муң гектар тараа шөлдерин суггарып турар, ол дээрге шупту 135,5 муң гектар тараа шөлдериниң 25 хире хуузу-дур.
Республиканың суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы – “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелге киржири. Ооң негелделериниң бирээзи — суггарылга объектилериниң эрге-байдалының документилериниң бар болуру. Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының дыңнадыглары-биле алырга, 1990 чылдарда совет экономиктиг система сандарап дүшкени-биле, бистиң регионда база суггарылга системалары эрге-байдал статузун чидиргеннер. Ынчангаш суггарылга системаларының документилерин катап тургузар, оларны юридиктиг эрге-байдалдыг кижилерге болгаш бүдүрүлгелерге быжыглаар ажылды сөөлгү чылдарда чорудуп келген.
Федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелге көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин киириштирери. Бо федералдыг төлевилелге 2023 чылда Тывадан ийи арат тараажыларның суггарылга системаларлыг шөлдерге культура-техниктиг ажылдарны чорудар талазы-биле төлевилелдерин Россия Федерациязының Көдээ ажыл-агый яамызының тускай комиссиязы шилип алган. Олар дээрге Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумуда “Малиновка”, Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумуда “Терезин” суггарылга системаларында шөлдер участоктарын тарааны болгаш тарымал сигенни тарып өстүреринге белеткээр талазы-биле Айдың Соскал биле Орлан Балчийниң төлевилелдери-дир.
“Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” программага 2024 чылда 5 культура-техниктиг хемчеглерни боттандырарын планнаан. Барыын-Хемчик кожуунда хууда сайгарлыкчы В.В. Моңгушту (97,97 га суггаттыг шөлге), Бии-Хемде И.Д.-О.Ондарның тараачын-фермер ажыл-агыйын (500 га), бо-ла кожуунда “Бии-Хем” көдээ ажыл-агый кооперативин (500 га), Чеди-Хөл кожууннуң Хендергеде Э.М. Хуурактың тараачын-фермер ажыл-агыйын (189 га), Каа-Хем кожуунда “Агроальянс” көдээ ажыл- агый кооперативин (204 га) “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” программага хаара тудар.
Культура-техниктиг ажылдар дээрге тараа дээш өске-даа чер ажыл-агый культураларын тарып өстүреринге суггаттыг шөлдерни белеткээри, оларны даш, ында өскен ыяштардан аштаары база өске-даа ажылдар-дыр. Араттар хүлээнип алганы шөлдерге культура-техниктиг ажылдарны чорудуп, тараа болгаш сиген тарып өстүреринге белеткеп шыдаптар-даа болза, ол шөлдерниң ажыглалы суггарылга системаларындан база хамааржыр. Бир эвес суггарылга системалары дамчыштыр суг культура-техниктиг ажылдар чоруткан шөлдерге агып чеде бербес болза, араттарның ажылы эки түңнелдер чок артып каап болур.
Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээрде (238 га шөлдүг), Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хемде (167 га), Чеди-Хөл кожууннуң Элегесте (1047 га шөлдүг) суггарылга системаларынга гидромелиоративтиг хемчеглерни 2024 чылда чорудары көрдүнген.
Оларның бирээзи Элегес суггарылга системазының төөгүзү мындыг. Ону Тыва Арат Республика үезинде-ле тудуп эгелээн. Элегес хемден суг аксып үндүрер улуг буганың бажын Чал-Кежиг суурнуң үстүү талазынга туткаш, Элегес шынаазының артыы талазында дагларны белдеди буганы казып бадыргаш, Элегес хемче киир казыпкан. ТАР үезинде “Элегес” күрүне эконому ажыл-агыйның, совет үеде Тока аттыг совхозтуң тараа болгаш ногаа шөлдерин ол бугадан арыктар дамчыштыр аксып үндүрген суг-биле суггарып, бедик дүжүттү ажаап ап турган. 1970 чылдарда Элегес суггарылга системазын бүрүнү-биле делгемчиди чаартып, демир-бетон суггарылга системазы кылдыр эде туткан. Бо суггарылга системазындан ниитизи-биле 1055 гектар шөлдү суггарып турган.
Чүгле Тывага эвес, а бүгү Россияга суггарылга системаларын тударынга болгаш септээринге нарын чүүл – федералдыг деңнелден акшаландырыышкын. Федералдыг негелделер ёзугаар ол ажылдарны баш бурунгаар акшаландырбас, а херек кырында кылдынган ажылдарга чарыгдаан акша-хөреңгини дуглап бээр. Совет үеде ышкаш баш бурунгаар акшаландырып турган болза, суггарылга системаларының тудуунда, септелгезинде байдал көңгүс өске турар ийик.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының дыңнадыгларындан алырга, мелиорация ажылдарын чорудуп келген түңнелинде, сөөлгү чылдарда тараа аймааның дүжүдү бедээн. Чижээлээрге, 2016 чылда 1 гадан ортумак дүжүт 8,1 центнер турган болза, 2019 болгаш 2023 чылдарда 1 гадан 19 центнер хире болган.
Ш.МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган.
"Шын" №23 2024 чылдың март 27.
