Сактыышкын кыдыраажындан
Бистиң аалывыс Сайгынга турган чүве. “Куштуг бижик” чедирикчизи аъдының бар-ла шаа-биле, доозунналдырып, бадып олур. “Куштуг бижик” дээрге дүрген чедирер почта. Чагаа хавының даштында көге-буга чуруп каан боор чүве. Чаа чогааткан латин тыва үжүк-бижикти бүгү чон дүрген өөренирин суму чонунга дыңнаткан бижик бооп тур.
Үжүк-бижик чок чораан, дүмбей чон ол үжүктерни өөренип алыр дээш, улуг-бичези чок, шээжилеп эгелээн үе. “Куштуг бижиктиң” чедирикчизи шай безин ишпейн оргаш, аадаңын чазыпкан. “Карактыг кижи бүрүзү 29 үжүктү каш хонук иштинде доктаадып алыр ужурлуг. Ооң соонда өөренип алган үжүк-бижиин ёзугаар, арат чоннуң ортузунга суртаал ажылы чорудар. Бүгү делегейде болуп турар чүүлдерни шуптузун билип алыр... Кижиң элээн тайылбырлаан соонда, “күштүг бижик” ораап келген орук саазынын мээң чанымче октапкан. Сегирип-ле алган мен. Чаңгыс үжүк таныыр эвес, кара шокар кылдыр парлап каан саазынның дырышкак черлерин эде тырткылааш, хойлап алдым.
— Чүү, кым кижи-дир, оглум, чүнү чугаалаар чүве-дир — деп, авам айтыра-дыр.
— Кашпык-оол акый-ла-дыр, “куштуг бижик” чедирип келген, үжүк-бижик өөренир, ооң соонда суртаал кылыр чүве дидир — деп кагдым.
— Бурган-на өршээзин, үжүк-бижик өөренир дег берге чүве турбас болдур ийин, оглум, сен база улустан чыдып калбайн, оларның чоогунга чоруп, өөрен, оглум, кедилиг чүве ол эвеспе, бистер-даа канчаар, улуг улус — деп, авам чугаалап органын кайын уттур мен.
Кашпык оол акый бистиң төреливис, келгенде, өгге ыяап-ла кирер. Бо удаада база кирди. Демги саазынымны көргүскеш, оон айтырдым:
— Чүү деп саазыныл бо, акый, ады бар чөөве?
— Бар болбайн, “Хостуг арат” деп солуннуң чартыы-дыр. Үжүк өөренириниң “башкызы” ол. Шор чүве-дир сен, ам кээримде, бүдүн солун эккеп бээр мен, эки өөрен!” — деп, кижиң мени чагыды.
Ам төөгү көрүп, бодап чоруурумга, ооң мурнунда “Үнэн” азы тывалаарга, “Шын” солун ол өйде “Хостуг арат” деп ат-биле үнүп турганы ол-дур ийин. “Хостуг арат”-биле, амгы “Шыным”-биле ынчаар танышканым ол.
Чонунга чүгле шынын чедирип чораан “Шыным”-биле мээң амыдыралым холбаалыг апарганынга өөрүвес аргам чок. 29 үжүк өөренип турувуста, улуг назылыг улустарның угааны чанмаан-даа болза, уттуучалы кончуг боор чораан. Үжүктерни терек чаргаш, кылып алган “чуга” саазыннарывыска бижип алгаш, ооң аттарын даартазында уттупкан турар чүве. Тос харлыг мен шору сактып аар, харын-даа башкының макталын алыр турдум. Шыным ындыг.
Ооң соонда “Шын”-биле мээң холбаам онза болганын утпадым. 1941 чылдың июнь 22. Бүгү чон билир. Фашистиг араатаннар ССРЭ-же оор ёзу-биле халдаан. Ынчаарда Кызылда КИМ /Аныяктарның Коммунистиг Интернационалы/ дээр пионер лагеринге турдум. Эштерим, бо Кюнзегеш Юрий Шойдакович, Валентин Тока болгаш өскелер-даа кады турду. Бо чүвелериң 4 класс дооза берген, чүве билир, ужуржок амытаннар чүве. Кымчы бажынга кажык баглааш, оолдарны “томаарадып” турган, Юрий Кюнзегеш мен бичии боорумга, чаптаары ол чүве ирги бе, кулаамны бичии долгап каар. Эъдим-ханым изип кээр. Мени камгалап турар даайым бар деп бодал бажымга кирип кээр турган.
Бир катап Юрага ужуражы бээримге, ооң эптиин канчаар:
— Кайы каргыс оглу үнү чок боор чүвел, төк барып дүшкен чериң кайдал, төөгүңде багай чүве бар бе? — деп, айтырды. Харыыны берген мен.
Ол аразында пионерлерниң медээзи эде берген. Лагерьниң директору Одаң-оол башкы бисти чыскаапкан.
— Бөгүн, алды айның 22-де, фашистер ССРЭ-же оор ёзу-биле халдаан-дыр. Партияның салгакчылары, Ленинчи Пионерлер ам дораан рапорт бээр бис. 20 кижи херек. Шилип алыр бис — деп, ол дыңнаткан.
Өршээ, номчукчу! Ол-ла ёзугаар болду, КИМ лагериниң 20 өөреникчизи ТАР-ның X Онза Хуралынга рапорт бээри-биле бичии автобус хевирлиг машина-биле амгы Алдан-Маадыр аттыг музейниң бажыңынга чедип келдивис.
С.Тока илеткел кылып турар чораан. Улуг индир. Бистер хамык төлээлерниң мурнунда турупкан бис. Команда ёзугаар сүзүглеливисти илереттивис. Чугаалаксаан чүвем чүл дизе, улуг прожектор дээр, чырыткы адаанга мээң таваржы бергеним. Дер-бузум чырыткы кырында караңгыже шуужуп турган. Мээң сөглээр сөзүм үш: “Пионерлер болгаш школачылар!” Ол-ла. Оон ыңай мээң бүзүреп чорааным Янмаа, Сартыыл, Оюн суглар уламчылай бээр... Каш хонук эрткенде, “Шын” солунга пионерлерниң рапортун долузу-биле парлаан. Мени мынчаар бижээн: — Айыырлан: “Пионерлер болгаш номчукчулар!”. “Шын” солунум-биле ийиги ужуражылгам ындыг.
“Шын” солун ооң соонда намның аспаанда кирген деп чүвени билип ор мен, чонум. Үе ындыг турган. Бис оон түңнелди үндүрер апаар бис. Чүгээр чурттап турдувус. Ооң ачы-хавыяазы бар болгу дег, хамыктың ужуру ында эвес, ол дээрге бистиң эрткен төөгүвүс-түр, оон чүгле шын түңнелди үндүрер херек.
Канчаарга-даа “Шын” бодунуң ажылынга шынчы болган. Үжүк-бижиктен эгелээш, чонну эки амыдыралче углаарының бүгү аргаларын чонунга бараалгаткан. “Шын” — мээң амыдыралым. Бүгү-ле эки чүүлдерни оон өөрендим. “Шын” дээрге мээң “даайым”. Мен бодум сес айның 1-де чаяан көрдүм, а “Шын" болза 8 айның 31-де төрүттүнген. Айның эге болгаш сөөлгү хүннеринде аан.
Янзы-бүрү чылдарда “Шынга” ажылдап өстүм. Чугаалаары безин берге. Нам кежигүнүнге кирип алыр дээш, мени үш катап белеткээн. Бодумнуң арга-шинээмни барымдаалааш, намга киреринден дезип, үш катап сургакчылап чораанымны кайын уттур мен. Нам хуралы ийи-үш хонгаш, болур дээн чарлал көрүп кааш, даргаларымга “идепкей” көдүрер чордум. Мени деткиир, идепкейлиг деп хөөкүйлер мактаар турган. Четтирдим, эштерим!
“Шын” солун — өөрүшкүм, мени эдип-чазап өөреткен “даайым”, менден дөрт хар улуг-даа болзуңза, сени эдерип, өөренип чурттап чор мен. Эдержип, кады ажылдап чораан өөрүмнүң даңзызын тургузар болза, хөй ама саазын херек, олар мээң-биле кады. Ону чугаалавайн чыткаш, амгы аныяк, чаңчылдарны сагып чоруур салгалымны ыыттавас болзумза, частырыг болур ийик.
Көрүңер, кайы хире чараш-тыр, кайы хире онза-дыр: шаанда ажылдап чорумда, чаңгыс чеңгем Тамара Чаш-ооловна Норбу ажылдап келген чүве. Өске ажылдакчылар шупту эрлер. Чеңгемниң чаражын канчаар! Шупту эрлер ону чассыдар, ишти-хырны кижип келген чүве дег, ооң чанынга турарын кызар. Чеңгемниң онзагайы, чүвени тооп билири, ооң бүдүштүү мээң акыларымны магададып турган.
Эргим номчукчу! “Шында” ам ажылдап турарларның чартык кезиинден хөйү кыстар эвеспе. Кыстар көргеш, кылыым хайнып чораан үем эрте берген-даа болза, оларның ажыл-ишкир, чазык-чаагай, хүндүлээчел чаңчылдарынга амырап ор мен. Чурттап эрткен амыдыралым ынчангаш чараш, амданныг болган боор.
Таныжыңар. Мээң салгалым кымнарыл? Эң быжыг холдарлыг, аянны билир, сүрээдевес, чазык чаңы-биле чонун хаара тудар дуңмаларым бо: Надежда Эргеп — орустап чугаалаарга, Надеяться дээр азы Идегелим ол, Вера Куулар — орустаарга, верю тебе дээр, Бүзүрелим ол, Светлана Сүүр-ооловна — Тываның алдарлыг начыны эжимниң уруу — свети меня, азы Чырыткы кызым ол. Өскелерни чугаалаарга, оон артык сөс тыппас мен. Быжыг холдар ол. Оларның-биле чарылбаңар, оларны хүндүлеңер. Бергедей берзиңерзе, бир дугаарында силерже хол сунар эштериңер ол. Меңээ бүзүреңер, “Шын” кажан-даа шынчы чораан.
Амыдыралдың агымнары дыка далаш. Оон чыдып калбас төлээде, “Шын”-биле найыралдаш, оон чүнү-даа чидирбес силер, силерниң шынчы өңнүүңер бараан болурунга белен.
Алексей АИР, “Шынның” хоочуну.
“Шын” солуннуң 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6