Бир күзүн Чодур ашак-биле дииңнеп чор бис. Өзенниң ол-бо талазын өрү алдывыс. Дииң эртен кырны кырлады чемнээр чүве болгай. Ийи-чаңгыс дииңнерге таваржып, каъттың кырын өрү чоктап ор мен. Ынчап чоруй мөөрүк кара пөштер аразынга кирип келдим. Дииң изиниң хөй деп чүвези аажок, ол хиреде боттары көзүлбес. Эдертип чораан ыдымның ээрер деп чүвези база аажок. Ээрер-ээрерде, сыр өскээр, өзен иштинче көрүп алган ээрип турар. Ыдымга шугулдап, ооң ээреринге хоруй берген дииңнерни көрүп чадап, пөштерниң ол-бо талаларын көрзүнүп тур мен. Ол аразында ыдымның ээрер деп чүвези улам дам баады, артында-ла кудуруун мунуп алган, менче сыңнып-сыңнып ээрип турар. Ыдымның ээрип турары-даа ындазында өскелиг хире боорга, шала сезик ап, өзен иштинче харай бердим. Куйга бажым адыш-ла диди! Менден ырак эвесте, үжен-не базым хире черде ак шаң апарган муңгаранчыг улуг адыг ийни өрү үнүп олур.
Бо хире доң кыжын ижээвээн, мынчап тояап чоруур араатан тоң айыылдыг. Ижээр мурнуу чарыында кандыг-бир чылдагаан ужун эки деңгивээн адыг күзүн кыш дургузунда четчир күш киирер чем дилеп чоруп бээр. Күзүн кара доңдакта белен чем кайда чыдар ийик. Кат, тоорук дүжүп, оът-сиген дазылы доңуп каар. Ынчалза-ынчалза ол адыг улам арып баксыраар, доң кыш-даа дүжүп кээр. Ынчан адыг таварышкан-на чүвени тудуп чиирин бодаар, өлүр тынын-даа сагынмас. Ынчап барган адыгны «чазыйлаан адыг» дээр. Аңаа таваржы берзиңзе, чок болза, ол сени тудуп чиир, чок болза сен ону чок кылыр ужурлуг сен.
Менде бо хире улуг даг-иргек-биле месилдежир чүү боор! Мындыг харлыг кыжын адыгга таваржы бээр деп бодаан эвес, чүгле шелбик октуг, сырбык адар боодан өске чүве бар эвес, ындыг-даа болза, араатан аң амы-тынга халдаанда, «Чыда өлүр чылан эвес» деп үлегер домак бар болгай.
Ол-ла ынчап канчаар чоор деп аайын тыппайн турумда, адыг мырыңай чоокшулап келди. Дезер дээш-даа, кайнаар дезер боор? Дессиңзе-даа, чер алзыр эвес, беш-даа халытпас, дораан-на кырыңга кээр. Эжик дөрү хире келгеш, ийи-буттап хереп алгаш, шуут шаагып, менче холдарын карбаңнатпышаан, атпаңайндыр кылаштапты. Кээп, кужактап алыры ол-дур ийин. Үр боданып турар харык кайда боор, багай боом-биле караанче шиглей тутсуптум эвеспе. Адыг-даа арга-дашты чаңгыландыр, сүртенчиг кылдыр алгыра каапкаш, ийни куду дукпуртуланып-ла батты. Оон ында доора ушкан чудукка ылдырттынгаш, шимчевейн чыдыр. Ол аразында боомну октай тыртып алдым. Ыдым кара маң-биле барып, адыгның хыл-балдырындан сегирип алды, адыг-даа хөректени каапкаш, тура халыды. Мегеленип чытканы ол кулугур-дур. Ыдым меңээ кээп сыңны берди. Адыг база-ла эжик дөрү хире келгеш, менче ийи-буттап кылаштапты. Бо удаада бир холу-биле хаваан дуглай тудуп алган, бир холун чайып чоруп олур. Боо огундан караан чажырары ол хей-дир. Ам көдүрүп алган холунуң тас колдуунче киир салыптым. Адыг хөректенмишаан, майыжаш кылынгаш, бир долганып чорда, ыдым база-ла майыктан алды. Адыг ытты чандыр каккаш, бир аңдарылгаш, ытты сывырып ыңай болду. Ыдым ол-бо дезип халып тургаш, шет аразында бир улуг дыт доорзунда баарды. Адыг база-ла ында баарды. Биче бооп чоруй, ыдым-даа ээрер, адыг-даа хөректенир, оларның барааны-даа көзүлбес. Кандаай чүве боор дээш шала өскээр, ажык өзен иштинче көрүп алган ээрип турар. Ыдымга шугулдап, ооң ээреринге хоруй берген дииңнерни көрүп чадап, пөштерниң ол-бо талаларын көрзүнүп тур мен. Ол аразында ыдымның ээрер деп чүвези улам дам барды, артында-ла кудуруун мунуп алган, менче сыңнып-сыңнып ээрип турар. Ыдымның ээрип турары-даа ындазында өскелиг хире боорга, шала сезик ап, өзен иштинче харай бердим. Куйга бажым адыш-ла диди! Аайын тып чадап кагдым: адыг дыт доорзунда чыдып алган, арга сыңмас кылдыр алгырган, а ыдым дээрге адыгның сыр соондан туткулаан тур, чүгле дүвү бурулаар. Чоокшулап келгеш көрген, кара хөк чүве боор: демги дыттың дөзүн өрт чип каан, хос чүве-дир. Ыдым баш сугар чер тыппайн, ол хос черлеп эрте халыыр орта, адыг ооң соондан кире халааш, ыңай-даа барбас, бээр-даа келбес кылдыр ызыртына берген. Кончуг улуг Даг-Иргекти ол черинге даялап каан мен.
(“Хөөрээрниң чугаалары” деп хөглүг-баштак чечен чугаалардан).
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21