1956 чылда Москвага башкы институдун дооскаш, Тээли ортумак школазынга география башкылап ажылдап эгелээн мен. 1957 чылдың август айда районо мени келдирткеш, «Шуй ортумак школазының тоску классчылары келир чылын школаны доозар апарган. Бо чылын Шуйга долу ортумак школаны ажыдар деп турар. Ол ортумак школаны удуртур дээди эртемниг директор херек, ынчангаш силерни сүмелеп, дужаалды белеткеп алдывыс» — дээш, ук дужаалды Коңгар башкы тутсурга, чөпшээрешпес аргам чок болду.
Соонда барып ССРЭ-ниң улус өөредилгезиниң тергииннери болу бээр, ССРЭ-ниң улустуң башкызы Арыяа Араптановна Алдын-оол, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкылары Комбу Дагбыевич Хертек, Дойтан Анандыевна Салчак оларның ажылдап чорааны, шагда-ла быжыгып турумчуй берген шыырак башкылар коллективи мени эвилең-ээлдээ-биле хүлээп алган. Партия эге организациязының удуртукчузу Салчак Бадыевич Майны, башкыларның комсомол секретары Анатолий Комбуевич Салчак – мээң ажыл-чорудулгамның башкарыкчы күжү, коллективтиң өзээ болду. Оларның арга-дуржулгазынга даянып, чоорту ажылымны шуудады берген мен.
Быжыг билиглиг шыырак башкылар бичии класстар уругларынга эге билиглерни чедингири-биле берип, бүгү талалыг сайзырадырга, ол өөреникчилер оон ыңай чүге-даа торулбас. Шынап-ла, ындыг башкылар бо коллективке хөй турган. Оларга Майны Салчак, Дамба Былак, Сарай Белек, Анатолий Салчак, Сержиң Чыжыр-оол дээш өскелер-даа.
Өөредилге эргелекчизи Нина Удумбара (Рахманова) математика эртеминиң билиглерин уругларның бажынче шуут «киир суп бээр» кижи. Ооң кичээлдер сайгарары тергиин, тода сүмелерин өске башкылар ажылынга ажыглап, быжыг билиглерни өөреникчилерге эки билиг бээрин чедип ап турганнар.
Тыва дыл, чечен чогаал башкызы, чогаалчы Молдурга Салчактың өткүт, тода үнү-биле эрттирип турган кичээлдерин өөреникчилер дыка сонуургаарлар. Хөгжүм башкызы Тойлу Салчакка ырлаксаар уруглар чай бербес, башкыны кезээде долганган турар чүве.
Шуй ортумак школазынга директорлап ажылдап чорааш, 34 харлыында РСФСР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини, 39 харлыында Россия Федерациязының алдарлыг башкызы Майны Салчак-биле эптиг-демниг, идегел, бүзүрел, хүндүткел болгаш ынанышка даянып, сес чыл дургузунда кады ажылдап чордум. Ынчангаш ооң башкы ажылының дугайында допчулап көрейн.
Салчак Бадыевич Майны (1923–1995) Шуй сумузунга чайлаг школазынга өөренип турган. Тыва Арат Республика үезинде Кызылга ортумак тускай эртемниглерни белеткеп турган өөредилге чериниң (каттышкан школа деп турган) башкы сургуулун 1942 чылда дооскан. 1942–1956 чылдарда Бай-Тайганың Шуй эге болгаш чеди чыл школазынга, Кызыл-Дагның чеди чыл школазынга, Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээрниң, Актың, Эрги-Барлык эге школаларынга башкылап, директорлап ажылдап чораан. 1957 чылдан 1980 чылга чедир Бай-Тайга кожууннуң Шуй школазынга чурук башкызы болбушаан, интернат эргелекчилээн. Ол үеде РСФСР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини деп хөрек демдээниң эдилекчизи, «Мурнакчы» колхозтуң шылгараңгай даргазы Кудурукпай Хертек биле Майны Салчак кады өскүстер болгаш чартык өскүстер, кадарчылар уругларын, ол ышкаш өске-даа кожуун (Барыын-Хемчик, Мөңгүн-Тайга), суурлардан (Кара-Хөл, Кызыл-Даг, Эрги-Барлык, Аксы-Барлык, Мугур-Аксы, Кызыл-Хая) өөренип келген уругларны күрүнениң долу хандырылгазынга тургузуп, оларның келир үедеги салым-чолунга улуг салыышкынны кииргеннер.
Шуй ортумак школазынга 1965 чылга чедир директорлап ажылдааш, ооң соонда партия-совет ажылынче шилчий берген мен. Бай-Тайга СЭКП райкомунуң I секретарынга, дараазында Таңды кожууннуң күүсекчи комитединге 17 чыл даргалааш, пенсияже үндүм. «Күш-ажылдың хоочуну», «Шылгараңгай күш-ажыл» деп медальдар болгаш «Буян-Бадыргы» ордениниң III чергези-биле шаңнаттым.
Өске черлерге, аңгы угланыышкынныг ажылдап-даа чорааш, Салчак Майны башкының кижизидикчи ажылының болгаш ооң өөреникчилериниң чедиишкиннериниң дугайында база сонуургап, айтырып чораан мен.
1960–1970 чылдарда сураглыг колхоз даргазы Кудурукпай Хертек биле аныяк коммунист Салчак Майны Шуйнуң ажыл-ишчи чонунуң бедик көдүрлүүшкүнүнге даянып, чонну башкарбышаан, “Мурнакчы” колхозту миллионер болдуруп, чоннуң хей-аъдын көдүрүп, уран чүүлге, спортка көскү чедиишкиннерлиг болуп турганын солундан номчаан мен. Концерттерге Кудурукпай дарга боду киржип, ырлап, Салчак Майнының тургусканы кыска көргүзүглерге кады ойнап күүседип-даа турган.
Өөреникчилерниң уран чүүлге район көрүлдезинге Шуйнуң өөреникчилери тергииннерниң одуруундан дүшпейн турганын дыңнадым. Спортчу хемчеглерге, 1967 чылда октябрь революциязының 50 чыл юбилейин демдеглээн хүреш маргылдаазынга Майны Бадыевичиниң ийи өөреникчизи, бирээзи Ким-оол Сарыг-Донгак Бай-Тайгага, өскези Кызыл-оол Аракчаа Мөңгүн-Тайгага 64–64 мөгелер аразынга шүүлгеннер чораан. База Тээлиге ол юбилейлиг аът чарыжынга Шуйнуң аъды Бадакай-Бораның эрткени чоннуң хей-аъдының көдүрлүүшкүнүн бадыткап турган болду.
С.Б. Майнының өөреникчилеринден улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларының тергииннери болганнарны: Тыва Республиканың социал хандырылга яамызының сайыды чораан сураглыг кезер эмчи Дугар-оол Шоожал-Даржааевич Хертекти, Көдээ ажыл-агый яамызының сайыдының оралакчызы чораан, мал эмчизи Чурунай Хирес-оолович Хертекти, Тыва Республиканың улустуң эмчизи Любовь Доштуг-ооловна Сорунзаны, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчылары Кара-оол Лаа-Сүрүңович Хертекти, Светлана Иргитовна Самбый-оолду, Тыва Республиканың алдарлыг башкызы Александр Адыг-оолович Сүрүңнү, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Валентина Хертековна Дамбаны, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Биче-оол Салчакович Майныны, сураглыг профессионал композитор Хүреш-оол Кара-Салович Дамбаны чоргаарал-биле сактып чоруур мен.
Хөгжүмнүң сарынналган аялгазын янзы-бүрү үннерни дамчыштыр дыңнап, магадап, чүзүн бүрү өңнер таварыштыр чараш-каас чүүлдерни танып билип, эскерип көөрүнге өөредип чораан башкывыстың адын Шуй ортумак школазынга удавас тыпсыр дээрзинге идегээр мен.
Таисия ТЮЛЮШ,
Шуй ортумак школазының 1957–1965 чч. директору.
“Шын” №67 2024 чылдың сентябрь 4Опубликовать сейчас