Бии-Хем кожууннуң Хадың суурдан ырак эвесте Балыктыг-Хөл деп черге төрел бөлүк чурттап чораан бис. Хөй мал-маганныг, кара аскыр чылгылыг, элээн каш өглерлиг, 2–3 бажыңныг аал чүве.
Авам Көк-кыс Сумбаевнаның кады төрээннери Дажы-Санмаа, Ингуваа, Лайзап, Бүрбү, Хүрбээ, Тыртык-кыс, Борунмаа, Дииңмей, Алдын-оол сугларның өг-бүлелери өгбелериниң аал-оранын демниг ээлеп, чурттап чорааннар.
Аалдың баштыңчызы Лайзап дээр угаан-сарыылдыг, шылгараңгай мөзү-бүдүштүг акызы чораан. Дажы-Санмаа дээр акызы эрес-кежээ чылгычы боорда, арыг орустаар турган. Ол акывысты орустаар боорга, бир эштиг орус чуртундан тускай уксаалыг аскыр аъттар эккээри-биле чоруткан. Олар 8 аскырны онча-менди эккеп, колхозка дужааганнар.
Дайын төнүп турган үеде мен 3–4 хире-ле харлыг турган мен. Улуг улус чугаазы дыңнавас болгаш, дайын деп сөстү безин билбес бис. Ынчалза-даа сагышка арткан болуушкуннар бар: кезек аныяк угбаларывыс караңгылай бергенде, одаг салып алган оожум ырлажып орарлар. Соонда, школачы апаргаш, радиога бир-ле таныырым ышкаш аялгалыг ырылар дыңнаар мен. Ол угбаларым ынчан «Землянка», «Сулико» деп ырыларны тыва дылга ырлажып турганы ол болган.
Аалдарывыстан дайынче эки турачы танкист Биче-оол Маспык-оолович Байкара чорупкаш, ээп келбээн. Ол Румыния чедир тулушкаш, Яссы дээр хемниң чанында Сиганец дээр суурга маадырлыы-биле мөчээн. Үежизи эжинге сактыышкын одаан салып, кыстар оожум ырлажып турганы ол болган.
Хадың суурнуң стадионун Байкара Биче-оолдуң адынга тураскаадып адаан.
База бир сактыр чүвем, бичии чаштар ногаан шыкта ойнап орар бис. Хенертен Көгел дээр акыжыым алгырды: «Чаштын, ыштыг хоран!» — дээш, өгнүң дээвииринден үнүп турар көксүмээр ышче айтып тур-ла. Бис корткаш, баш сугар чер тыппайн, ыяш-даш артынче, чечек, сиген аразында үңгеп-союп турар бис. Ол оюн дыка-ла коргунчуг болган. Көгел ону ополчен шериинден көрген боор.
Дайын деп чүве кажан-даа эглип келбезин, төрээн черивиске алдын хүнүвүс чайнап, кезээ шагда тайбың турзун.
Татьяна КЫЗЫЛ-ООЛ.
Кызыл хоорай.
Авторнуң чуруу.
“Шын” №22 2025 чылдың июнь 12
