Афганистандан шериглерни үндүреринден база озалааш дайыннардан эгелээш, Донбасска чедир. Дайынчы, депутат, спортчу, волонтёр. Бо бүгү мергежилдерни бодунда чаңгыс кижи хаара туткан.
Эрес Хуурак 1969 чылда төрүттүнген, назы-хары чеже-даа аныяк бол, Афганистандан совет шеригниң кызыгаарлаттынган кезээн үндүреринге, ол ышкаш Карабахка болгаш Ортаакы Азияга озалааш дайынчы хөделиишкиннерге киржип четтигипкен. Бөгүн ол Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады, хостуг үезин ТШО-да дайынчыларга база оларның өг-бүлелериниң кежигүннеринге дузалажырынга тураскааткан, чүге дизе дайынчы хөделиишкиннер деп чүл ол дээрзин боду амыдырап эрткен. Эрес Михайлович-биле ачы-дуза чедирилгезиниң, хостуг үеде кадыкшылының болгаш шажын-чүдүлгеге хамаарылгазының дугайында чугаалаштывыс.
— Эрес Михайлович, силерниң ажыл чурумуңар хөлчок чай чок-тур хөй санныг сургакчылаашкыннар, чурттакчы чон-биле ужуражылгалар, а сөөлгү үеңерни ТШО киржикчилеринге дузага тураскааткан-дыр силер. Ооң дугайында тодаргайы-биле чугаалап берип көрүңерем?
— Тускай шериг операциязы эгелээн баштайгы хүнден тура республиканың буянныг чурттакчылары дег бистиң оолдарга дузаламчы чыылдазынга киржип эгеледивис. Дээди Хуралдың Даргазы Каң-оол Тимурович Давааның даалгазы-биле ТШО киржикчилерин деткиир комиссияны тургускан, ону мен баштай бердим. Чогум-на ынчан бир-ле дугаар Тывадан мөөңнеткен оолдарның шериг чыылдазы эртип турганы Новосибирск обласка чедип чордум. Сөөлүнде, 2022 чылдың декабрьда, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле чүък машиназын мунуп алгаш, бо удаада Луганск обласче чоруптум. Ийи неделяның оруу берге-ле болган. Орукка, Уфа адаанга, машина үрелген. Чаяан болуп, транспортту септеп-селииринге «Чаңгыс демниг Россияның» Уфада волонтёрлары, ол ышкаш тус черниң «Дайынчы акы-дуңмалашкы» хөй-ниити организациязының хоочуннары дузалаан. А эң-не кол чүве — «Кызыл коъш» деп адап алганывыс дузаламчыны өй-шаанда чедирген бис. Бистиң шериг албанныг оолдарывыс ынак чеминге — эътке хөлчок өөрээннер. Шыдаар шаам-биле сеткилим ханызындан оларга моон-даа соңгаар дузалажыр мен. Чажыртынар четкилер, чылыг идик-хеп аргаан волонтёрларны, пенсионерлерни көргеш, кыдыынга артып калып шыдавазымны билген мен. ТШО киржикчилери, оларның дөргүл-төрели кандыг-даа үеде меңээ дилегни киирип, айтырыгларны шиитпирлеп алырын кызыдып болурлар, оларга дузалажырынга, деткииринге кезээде белен мен.
Ону Улусчу Фронтунуң регионалдыг салбырының удуртукчузу Саима Далчин база бадыткап турар. «Чаңгыс аай штаб ажылдап эгелээн үеден тура, Эрес Михайлович-биле кады ажылдап турар бис. Баштайгы гуманитарлыг дузаны чедирип чорувуста, чүък машиназының рулюнуң артынга ол чорду. Чүък бүрүзү тускай адрестиг, бо талазы-биле ол хөлчок харыысалгалыг кижи. Улусчу фронт ооң бедик хамаарылгазын дыка үнелээр» — деп, Саима Далчин чугаалаар.
— Тускай шериг операциязының девискээринге сургакчылаашкындан сеткил-сагыжыңарга чүү арты? Тус черниң чурттакчылары-биле аралажыр аргалыг болдуңар бе?
— Ийе, чаңгыс эвес удаа. Луганск Улус Республикага бисти хөлчок чылыг, экииргек хүлээп алганын демдеглексей-дир мен. Чижээлээрге, Ровеньки хоорайдан Обрезановтарның өг-бүлези бистиң дайынчыларывысты бодунуң оолдары ышкаш, хүлээп алган, оларга бажыңының эжиктери кезээде ажык. Тываның парламентизи олар-биле доктаамал харылзааны тудуп, акша-хөреңгини үргүлчү шилчидип берип, автомобильдерни артык кезектер-биле, дайынчыларны техниктиг херекселдер-биле хандырып турар, а олар, бодунуң ээлчээнде, бистиң оолдарывысты, ылаңгыя госпитальдарда чыдар оолдарны хепкерип турар. Ол ышкаш Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле Беларусь Республика-биле кызыгаарланчып чыдар Авторемзавод суурдан Кызыл хоорайже скульптор Байза Ондарның кылганы Надя Рушеваның тураскаалын эккелдивис.
Кызылдың кырганнар болгаш инвалидтер бажың-интернадының директору, дайынчы хөделиишкиннерниң хоочуну Херел Күжүгет Эрес Хуурак-биле кады тускай шериг операциязының девискээринге чаңгыс эвес удаа барып чораан. «Эрести шагдан бээр таныыр мен, чоок өңнүктер бис. Идегелдиг эш, сагыш човангыр, ээ-харыысалгалыг кижи – бо бүгү үнелелдер ооң дугайында. Бистиң найыралдажып келген үевистиң дургузунда кажан-даа дуза кадарындан чажам деп көрбээн. Эрес ажыл-херектерин октапкаш, дузалажып чедип кээр, кандыг-даа байдалдан үнер арганы тып алыр кижи. Шынап, чоокку хүннерде ТШО-же сургакчылаар деп тур бис, Тывадан дузаламчыны үдээр бис” — деп, Херел Күжүгет чугаалай-дыр.
— 1988–1990 чылдарда Совет Армияга шериг албан хүлээлгени эртип, Афган дайынын эрткен болгай силер. Шиңгээдип алган арга-дуржулгаңар ук сургакчылаашкыннарга дузалаар-дыр бе? Бажы кажараан дуржулгалыг дайынчының чажыттарын, арга-хоргаларын аныяк дайынчылар-биле үлежип көрүңерем? Ол дээрге амыдыралдың шыңгыы школазы ышкажыл.
— Ол чылдарда Алтайның эмчи институдунуң бирги курузун дооскан турган мен. Чолаачының албан-дужаалынга эки өөредилгелиг кижилерни, спортчуларны шилип ап турган. Александр Невский болгаш Богдан Хмельницкий орденнерлиг 353 дугаарлыг Могилевтиң артиллерия бригадазынга шериг хүлээлгем эрттирип турдум. Оон халашкаш, чуртумга келгеш, өгленип алдым, Чодураа деп уруум төрүттүнген, ол ам кырган-ачазының ынакшылы үш уйнукту шаңнаан.
– Өг-бүлеңер дугайында допчузу-биле бистиң номчукчуларывысты таныштырып көрүңерем. Өг-бүле ужурларын сагып чоруур силер бе?
— Чогум херек кырында бистиң фамилиявысты Доңгак дээр. Бодум болза Улуг-Хем кожууннуң Чодураа суурдан мен. Өскен черим Хендерге сумузу ол. Чыл санында бистиң Доңгактар аймаа Могай деп черге чыглып, аныяк-өскенге бистиң аймактың дугайында чугаалап берип чоруур бис. Мээң өгбелерим сарыг шажын ламалары чораан. Олар Төвүтке, Моолга өөренип чорааннар. Ол ышкаш бистиң өгбелеривис күчүлүг мөгелер чораан. Бегзи-Хуурак Доңгак ТАР-ның Наадымынга дөрт удаа шылгараан, «ТАР-ның Арзылаң мөгези» деп аттыг өгбевис Ада-чурттуң Улуг дайынын эрткен, ол Ада-чурттуң дайыны орденниң бирги болгаш ийиги чергезиниң, Алдар орденниң болгаш хөй санныг дайынчы медальдарның эдилекчизи. База бир өгбем — Балчий-оол Доңгак Наадымга ийи удаа шүүлген. Патриотизм сөс кырында эвес, а херек кырында болур ужурлуг деп бистиң өг-бүледе санаар, ындыг угаадыг бистиң ханывыста хевирлиг.
– Ийет, Шагаан-Арыгда сарыг шажын хүрээзиниң тудуунга харыысалгалыг хамаарылгаңар билдинип келди.
— Ол дээрге мээң амыдыралымның утказы-дыр. Үр үеде кожууннуң чону, удуртулгазы Шагаан-Арыгга сарыг шажынның улуг хүрээзин тудар деп бодалдыг чораан. Хүрээ тудуу – узамдык орук. Акша-көпей чедишпейн баар таварылгалар тургулаан, ынчан кожууннуң, республиканың бүгү чону дузалажып турду. Эгезинден тура бистиң төлевилеливисти деткээн мээң өңнүүм, «Восток» КХН-ниң удуртукчузу Сергей Васильевич Уюсовка онза четтиргенимни илереттим. Келир чылын төлевилелди доозуптарынга идегээр мен.
— Каш чылдар дургузунда Чеди-Хөл кожууннуң даргазы-баштыңы чордуңар. Ол үе кезиндээниң дургузунда тус чер канчаар-даа аажок өскерилген болгай. Ону канчаар чедип алганыл?
— Бо албан-дужаалга томуйладырының бетинде Тываның Улуг Хуралының Төлээлекчилер палатазынче соңгуткан турган мен. Республиканың удуртулгазы Чеди-Хөл кожууннуң даргазының соңгулдаларынга киржирин саналдаан, ынчан соңгукчуларның 68 хуузунуң бадылаашкынын алгаш, тиилеп үндүм. Ынчан Чеди-Хөл кожуун сандаргай байдалдыг турган деп чугаалап шыдавас мен, ынчалзажок кылыр-тудар ажылдар хөй турган. Чаа команданы четчелеп, оргтехниканы бүрүнү-биле садып ап, нормативтиг эрге-хоойлу актыларын аайлап, чурумчудуп келдивис. Ол үеде эргижирээн болгаш бустур четкен бажыңнардан чурттакчыларны көжүрериниң дугайында Федералдыг хоойлунуң күүселдези эгелээн турган. Документилерни үе-шаанда билдилиг белеткээнивистиң ачызында, шупту аварийлиг бажыңнар ук программаже кире бергеннер. Амгы үеде чурттакчылар олардан көжүп эгелей берген. Ол ышкаш «Тывакобальт» бүдүрүлгезинден артып калган бүдүрүлге артынчылары чидиг айтырыгны тургузуп турган. Республиканың удуртулгазының болгаш Россияның чер иштин харыылаар албан чериниң мурнунга дилеглерни киирип, ук девискээрни аңгылап, инвесторлар тыварын дилеп турдувус, ынчалза-даа ол үеде бистиң ажаанзыралывыска кым-даа тоомча чок арткан чүве. Канчап канчаар, ону боттуң күжү-биле кылыр ужурга таварыштывыс. Сөөлүнде барып, ук участокту «Экология» федералдыг программаже киирген. Ооң ачызында черлерни рекультивастаар ажылдарны күүсеткен. Оон аңгыда, бистиң кожуун “Арыг суг” деп национал программаже кирер эргелиг болган. Удавас арыг суг-биле чидиг айтырыг долузу-биле шиитпирлеттинер.
— Хостуг үеңерде ачы-дуза чедирилгезинден аңгыда, өске сонуургалдарыңар бар бе?
— Хостуг хүрешке спорт мастериниң кандидады, спортчу кижи мен. Амгы үеде альпинизм-биле холбажып, Эльбрусче ийи удаа үнүүшкүннү кылдым. Бир катап мээң хар-назынымга сылдаглап алгаш, инструкторлар бөлүү мени аартыктап, албайн барган, бодум тус черниң чурттакчыларындан үдекчини тып, шыпшыкче үнер ужурга таварышкан мен. Дыка берге болганын чажырбас мен, ынчалза-даа мээң кыйгырыым — “Чүгле бурунгаар”. 2020 чылда Марианна Кыргыс болгаш «Тываның шыпшыктары» клуб-биле кады Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 75 чылдаанынга тураскаадып, тыва тукту шыпшыкка көдүрдүвүс.
— Соңгаар хая көрнүп, байлак амыдыралчы дуржулгаңарга даянып алгаш, аныяк-өскенге чүнү чагыыр силер?
— Баш удур боданып чоруңар, мурнады шиитпирлээр сорулгаларны шын шилип чоруңар. Частырыглардан ойлаңар, оларны мен база кылып чордум, канчап-даа кээрге, чазыг кылбас кижи кайда боор.
Александра ТУН.
Чурукту Эрес Хуурактың хууда архивинден алган.
"Шын" №57 2024 чылдың июль 31
