Октябрь 2-де үнген 38 дугаарлыг «Шын» солунга хоочун харылзаа ажылдакчызы Мөңгүн-оол Кууларның тыва харылзааның 100 чылынга тураскаадып, барык 5 чыл ишти кылып келген улуг ажылын кысказы-биле таныштырган болгай бис. Чырыкче үнүп, номчукчулар холунга четкиже, кезик-чамдыызын силерге сонуургадыр-дыр бис.
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде, 1942 чылда, ТАР-ның харылзаа сайыды Ёнзак ССРЭ-де ТАР-ның бүрүн эргелиг төлээзи кылдыр томуйлаткан, а ооң орнунга ТАР-ның Радиокомитедин даргалап турган Ширап Оюн ажылдай берген. 1941–1942 чылдарда чаа кожууннарның тургустунуп келгени-биле Тыва Арат Республиканың харылзаа ажылдакчылары Эрзинге, Мөңгүн-Тайгага, Өвүрге, Бай-Тайгага, Сүт-Хөлге болгаш Чаа-Хөлге почта салбырларын ажыткылаан. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде харылзаа ажылдакчыларының канчаар ажылдап турганын харылзаа сайыды Ширап Оюннуң 1944 чылдың апрель 30-де кылган илеткелинде тодаргайы-биле айыткан. Ында фронтуже ТАР-ның Харылзаа яамызындан 36 совет хамааты аъттаныпкан деп бижип турар. Олар ТАР болгаш ССРЭ деп ийи күрүнениң хамаатылары турган. Тывага турган он ийи муң кижилиг орус совет колония Кызыл Шеригге 3500 ажыг дайынчыны чорудуп берген. Ооң иштинде 900 хире эки турачы бар. Оларның бирээзи харылзааның лейтенантызы Моринов бодунуң коллективи-биле чагаалажып турган. Абрамов Михаил Исаевич 1943 чылда келдиртиишкин-биле чорупкаш, 1945 чылга чедир I Прибалтика фронтузунга радиостанция начальниги кылдыр шериг албанын эрттирген. Авдей Георгиевич Белов 1943–1946 чылдарның дайын киржикчизи. Ол Сталинград тулчуушкунунга киржип турган. ТАР-ның Харылзаа яамызы фронтуже ажылдакчыларын чорударындан аңгыда, Кызыл Шеригге самолёт садып алыры-биле коллективинден 2069 акшаны чыггаш, почта дамчыштыр шилчидип берген. Ол дугайында документ Национал архивте шыгжаттынган.
Ширап сайыттың бижик кагар машинкага парлап каан илеткелиниң хоолгазын база автор кожуп каан. Оон сонуурганчыг хире сан-чурагайларны ушта бижип, номчукчуга таныштырып болур. Илеткел орус дыл кырында. «Дайынның берге үелери турза-даа, Нам болгаш Чазак харылзааның улаштыр хөгжүүрүнче улуг кичээнгейни салып турар. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде телефон шугумнары туттунган: Самагалдай – Эрзин = 45 километр, Сүт-Хөл – Дуржулга станция- зы = 12 километр, Шагаан- Арыг – Чаа-Хөл = 25 километр. 6 кожуунга почта салбырларын катап тургускан. Тус черлерде ниитизи-биле 122 кижи ажылдап турар... 1944 чылдың I кварталының байдалы-биле чагаалар саны – 8834, акша шилчидиишкиннери – 217, посылкалар – 2500, тус черниң солуннары – 33581...».
Харылзаа яамызының орулгаларын база илеткелде аңгы таблица кылдыр көргүскен: 1940 чылда 202706 акша (рубль эвес), планын 120,8 хууга ажыр күүсеткен. Улаштыр көөр болза, 1941 чылда орулгазы 238713 акша (119 хуу), 1942 чылда – 308273, 1943 чылда – 323421 база 1944 чылдың I кварталында 89203 акша кылдыр планы 29 хууга күүсеттингенин айыткан. ТАР-ның Харылзаа яамызынга хамааржыр ажылдакчылар саны – 96, оларның 46 хуузу (44 кижи) тыва, 54 хуузу (52 кижи) орус омак-сөөктүг деп база көргүскен.
ТАР-ның Харылзаа яамызы ССРЭ-де Элчин черин дамчыштыр чамдык харылзаа ажылдакчыларын Кызыл Шеригже келдиртирин узадыр дугайында дилег бижикти база чорудар ужурга таваржып турган.
Бүгү Тываның хамаатылары совет чоннуң немец-фашист эжелекчилер-биле эрес-дидим демисежип турарын деткип, Тываның Чазаандан фронтуже чорударының дугайында өргүүдел бижиктерни киирип, эки тура-биле дайынче аъттанып турган. Эки турачыларның аразынче Харылзаа яамызының элээн каш ажылдакчызы база кире берген. Ындыг-даа болза Шагаан-Арыг, Чадаана, Барыын-Хемчик харылзаа контораларының начальниктери Ток-пажык, Энчек-Кулак, Ёндан фронтуже аъттанырынга шуут белен, эзеңгизин тепкен турда, олар дээрге тыва харылзааның билдилиг удуртукчулары-дыр, ажыл-херектерин-даа таптыг хүлээдип кагбаан, удуртулгага дыңнатпаан, оларны солуур кижилер амдыызында чок деп дилеп бижип тургаш, Харылзаа яамызы арттырып алган. Катап ажылынче эглип келгеш, олар улуг күжениишкин-биле Тиилелгени чоокшуладырынга үлүүн киириштирип ажылдааннар.
1944 чылдың сентябрьда Биче Хурал Президиумунуң Чарлыы-биле ТАР-ның Күш-ажыл ордени-биле радиону боду өөренип алган Бай-Хаак чурттуг Радиотөп начальниги Николай Калинкинни, ССРЭ-ден чалаттырып келген ТАР-ның радиохарылзаа инженери Алексей Тимофеевти шаңнаан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тывага радио харылзаазы эки ажылдап турган. Ыраккы Мөңгүн-Тайга, Тожудан бээр радио дамчыдылгаларын дыңнап турган. Телефон-биле харылзаа Кызыл хоорайдан аңгыда, Доора-Хем, Сарыг-Сеп, Бай-Хаак, Шагаан-Арыг, Чадаана, Туран, Барыын-Хемчик, Чадаанага турган. 1944 чылдың апрель 20-ниң байдалы-биле 4 улуг радио станциязы, 15 радионуң харылзаа белдири турган.
Каржы-дошкун дайын үезинде тыва араттарның ССРЭ-ниң өске чоннары-биле найыралчы харылзаалары немец-фашист эжелекчилерден Ада-чуртун хостаар ыдыктыг хүлээлге үезинде оңгуларда төгүлген ханының каттышканы-биле кады быжыгып келген. Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ниң составынче киирер дугайында айтырыг быжып, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиуму ТАР-ны бир автономнуг облазы кылдыр 1944 чылдың октябрь 11-де бодунуң составынче киирген. ССРЭ-ниң Улусчу комиссарлар чөвүлели 1944 чылдың октябрь 29-та 1449 дугаарлыг «Тыва автономнуг область талазы-биле хемчеглер дугайында» доктаалды үндүрген. Аңаа үндезилээш, ССРЭ-ниң Харылзаа талазы-биле улусчу комиссары ол-ла чылдың ноябрь 5-те 614 дугаарлыг «Тыва автономнуг областың Улусчу комиссарларының харылзаа эргелелин тургузарының дугайында» дужаалын үндүрген. Шак ол үеден тура тыва харылзаа шапкын хөгжүлдениң оруунче кирген.
Бо бүгү факт-барымдаалар архив материалдарынга даянган. Албан ёзу документилериниң хоолгаларын база ам үнер номнуң тускай капсырылгазынче киирип, алган үндезиннерин негелде ёзугаар айыткан. Кымның чоок кижилери 100 чыл болуп турар харылзаа адырынга бараан болуп чораан ийик, Мөңгүн-оол Кара-оолович барык шуптузун номунче киир бижиирин оралдашкан. Уруг-дарыы, салгалдары-биле ужуражып, маадырларының чурук-хөрүүн дилеп ап, сактыышкыннарын бижип, архив материалдарын көдүрүп тургаш чыып бижээн. База бир төөгүге артып каар үнелиг номну хоочунувус кылганы өөрүнчүг.
Надежда КУУЛАР белеткээн.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
