База бир орук озал-ондаа бистен эртем-билиглиг, хып дээн чалыы назын үезинде төлдеривисти былаап ап, ада-иелерни, уругларын, чоок кижилерин өскүссүредип кагды. Ындазында-ла эвээш санныг чонга эртем-билиглиг уругларын чидирери улуг каража. Ынчангаш бо хүннерде бүдүн Тыва кажыыдалдың кара аржыылын эжинген, ыглап-сыктап турар. Кайнаар бар чытканыл азы кайыын кел чытканыл деп улус айтырып турар. Аңаа харыыны Тываның чазааның-даа, янзы-бүрү албаннарның-даа дыңнадыгларында тодаргай бербээн.
Чылыг дүжерге-ле, янзы-бүрү слеттар, спартакиадалар, ооң соонда кудалар үези дүжер. Ооң уламындан эзириктиң хайы-биле өлүм-чидимниг таварылгалар көвүдээр. Тывада бир-ле дайын-чаа болуп турар ышкаш сагындырар. Чежеге чедир өлүм-биле чарышты уламчылап кээр бис. Профилактика ажылы, угаадыг-суртаалдар калбарып, штраф-торгаалдарның хемчээли улгадып, эзирик чолаачылар-биле демисел күштелип тур. Айыылдыг болгу дег чер санында видеобүрүткел камераларын аскан. Ынчалза-даа...
Сөөлгү бо озал-ондак улус-чонну оттуруп, хөделиринче албадапкан дизе чазыг болбас. Янзы-бүрү социал бөлүктерде килеңниг бижиктер, угаадыглыг кыйгырыглар көстүп келген. Федералдыг четкилерде безин. “Тывалар-даа болза, кээргенчиг-дир” деп, оларның бирээзи бижип турар. Моон алгаш көөрге, тываларның шуптузу болуп болур кем-херек үүлгедикчилери кылдыр билдинип кээр. Чаңгыс кижиниң буруузу бүдүн чонну хирге суп кааны ол-дур.
Тарай берген тыва дылда бижиктерниң бирээзи бо:
“Тыва чолаачы чонумдан дилээм! Машина дээрге кояаргап, көскүлеңнеп халдыр, мактанып, көөргеттинер эдилел эвес-тир, ха-дуңма. Кайы машина дүрген эрттерил, ол кончуг машина, ында сайын эр олурар деп билиишкиннериңер чидириңер. Силерге алдынга-даа орнап болбас амы-тынын бүзүреп, кижилерниң чаңгыс төлү, хөй ажы-төлдүң иелери, ачазы олурупкан болгай. Оларның амы-тыны, кадыы бүдүн, онча-менди чедер черинге чедирери силерден хамааржыр болганда, харыысалгаңар бедик болуп, орукка чорааш, оваарымчалыг болурун кыйгырып олур мен. Оларның база силер ышкаш, өөнде аарыг кырган иези, бут кырынга тургузар эңдерик өл чаш ажы-төлү, чем ээрээн уйнуктары манап олурар деп чувени кажанда-даа думчууңарга кертип алыңар! Далажып чоруур болзуңарза, пассажирлер албаңар! Дүнде орай чок, кажан-даа чеде бээр силер, ажырбас, чүгле далаш чорбаңар. Улустуң ажы-төлүн, иезин, адазын олуртуп алган болганыңарда, бо кижилер дээш бажым-биле, мойнум-биле харыысалгалыг мен деп миннип чоруңар. Чедер черинге, өөнге онча-менди чедирип каар ужурлуг силер.
Бо хүннерде болган озал-ондактың кээргенчиин көрүңерем. Эртем-билиглиг, чонга ажыы улуг эмчилеривис чидирип алдывыс. Оларның ажы-төлү иезин, адазын четтикпейн манап олурган болгай. Чеже ажы-төл өскүс арткан-дыр? Оларның ада-иезин өске оранче караа көзүлбестээн, улуг тура сеткилдиг, шаап чораан чолаачы алгаш барган. Оларга адазы, иези болур харыыңар бар бе, чолаачылар? Чок!
Дүрген шавар, мурнунда машинаны мурнаарын бодаар, ооң-биле чаржырының орнунга, пассажирлериңерге камныыңар көргүзүп, орукка оваарымчалыыңар, удур келген машинага эвилең-ээлдээңер, хүндүлээчелиңер көргүзүп, машинаның караан өжүрүп, кыпсып чоруңар. Улуг тура эки чувеге чедирбес! Орукка мээ-медерелиңер ажылдадып, машина-балгат башкарарының культуразын бедидиңер! Далаш чорук багай. “Далашкан күске сүтке дүжер” деп өгбелер чагып каан болгай. Чолаачы мен деп харыысалганы мойнуңарда чүктеп алган болганда, оваарымчалыг, менээргениг чок болуруңарны, дашка ижипкеш, руль артынга олурбазыңарны диледим!!! Эзирик чолаачы кем-херек үүлгедип чоруур кижи деп чувени хаайыңарга кертип алыңар!”.
Авторнуң бижиинге чүнү немептер боор. Шупту шынны ында сиирип каан-дыр. Боданыр үе келген-дир, чонум.
А. ХЕРТЕК.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31