Республиканың Арга-ыяш ажыл-агый яамызының медээлери ёзугаар алырга, 2022 чылдың сентябрь 12-ниң хүнүнде Тываның арга-арыгларынга 25 өрт хып турган. 2021 чылдың бо-ла үезинде байдал-биле деңнээрге, республиканың арга-арыгларынга эрткен чылдың сентябрь 12-де чаңгыс-даа өрт хыппайн турган. Бо чылдың сентябрь 12-де хып турган 25 өрттүң чээрбизи арга-арыгда өрттер.
2022 чылдың частан эгелеп санаарга, республиканың девискээринге 166 өрт 13846,84 га черге хып үнген. Оларның хөй кезии арга-арыгга өрттер – 12958,34 га, хову болгаш даглыг черлерге өрттер – 888,5 га. Өрттерниң хып үнгениниң чылдагааннарының 41,6 хуузу – кижилерниң буруузу. Ооң бир бадыт- калы – каттаар, тооруктаар дээн кижилер арга-арыгже чоруп эгелээрге, арыгларга болгаш тайгаларга өрттерниң сентябрь айда хөйү-биле хып үнгени. Бии-Хем кожууннуң девискээринге хамааржыр “Тайга” дыштанылга станциязының чоок-кавызы арга-ыяшка дөрт өрттүң хары угда хып турганы аңаа бадыткал деп болур.
Өрттерниң хөй үнүп турарын барымдаалааш, Тыва Республиканың Чазааның доктаалы-биле 2022 чылдың сентябрь 8-те республиканың арга-арыг девискээринге онза байдалды чарлаан. Улуг-Хем биле Чөөн-Хемчик кожууннарның арга-арыглыг девискээрлеринге онза айыылдыг байдалды чарлаан. Чүге дээрге бо кожууннарга өрттер хөй хып турган.
Улуг-Хем кожуунда Шагаан-Арыг арга-арыг ажыл- агыйынга хамааржыр Ак-Тал, Ак-Туруг, Арыг-Үзүү, Чодураа, Торгалыг сумуларның девискээрлеринде арга-арыгларга өрттер удаа-дараа хып үнүп турган. Чижээлээрге, Торгалыг суурнуң мурнуу-чөөн талазынга өрт сентябрь 11-де кежээ 5 шакта кидин хып үнген. Чөөн-Хемчик кожуунда Чадаана арга-арыг ажыл-агыйынга хамааржыр Шеми, Көк-Хавак, Чыраа-Бажы, Элдиг-Хем, Өвүрнүң Саглы сумуларның арга-арыг девискээринге хөй өрттер хып үнгүлээн. Оларны өжүреринге хөй кижилерни, машина-техниканы хаара тудуп, эвээш эвес материалдыг чарыгдалдарны үндүрген.
Өрттерниң хып үнеринге буруулуг кижилерни илередир талазы-биле ажылдарны арга-арыг камгалалының албан черлериниң ажылдакчылары чоруткан. 2022 чылдың өрт сезонунуң үезинде 84 хамаатыларга хамаарыштыр административтиг херектерни, арга-арыгга айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин сагывааны дээш, оттурган. Оларның 79-зунга ниити түңү 305 муң рубль акшаның торгаалын онааган. Ол дээрге оларның буруузу-биле хып үнген өрттерни өжүреринге чарыгдаан акша-хөреңгиниң дыргак каразы хире-даа шаа четпес боору чугаажок.
Сентябрь айның изиг хүннеринде республиканың девискээринге удаа-дараа хып үнүп турган өрттерни өжүреринге киириштирери-биле Рязань областа өрттерни өжүреринге ажылдап турган республиканың 50 өртчүлерин Тываже дүрген чандырган. Тываның өртчүлеринге дузалажыры-биле Красноярск крайның 50 өртчүлери база келген. Олар шупту Красноярск крайның Тасеев, Богучан болгаш Манск районнарның агаар өртчүлериниң кезектериниң бедик мергежилдиг болгаш эки чепсегленген специалистери. Тыва биле Красноярск крайның агаар өртчүлери Рязань обласка улуг хемчээлдиг өрттерни өжүреринге кады киржип, эрес-маадырлыг мөзү-шынарын көргүскенин демдеглеп каары артык эвес.
“Тайга” станцияның чоок- кавызынга хары угда хып турган дөрт өрттү өжүреринге Кызылда 55-ки даг-адыгжы бригаданың өртчүлер кезээниң дайынчыларын база киириштирген.
Тываның чону, албан-организацияларның коллективтериниң кежигүннери төрээн чериниң агаар-бойдузу дээш сагыш човап чоруурун сентябрь айда өрттерни өжүреринге киришкени-биле херек кырында бадыткааннар. Кызыл кожууннуң Кур-Чер сумузунуң девискээринге өрт хып үнерге, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының эр ажылдакчылары шуптузу, көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар баштаткаш, күштүг хат аайы-биле өөскүп тараан хову өртүн өжүреринге шалыпкын болгаш эрес-шудургу киришкеннер. Кежээден эртен даң бажынга чедир, хондур өрттү өжүрүп тургаш, ол чоок- кавыда шөлдерде тарааны, малчын турлагларны өрт айыылындан камгалааннар.
“Бүгү-российжи улусчу фронт” хөй-ниити организацияның кежигүннери аныяктар акша-көпеекти чыггаш, арга-арыгларда өрт өжүрүп турган өртчүлерге аъш-чемни, дериг-херекселдерни садып бергеннер. “Бүгү-российжи улусчу фронтунуң” кежигүннериниң чамдыызы Россияның өске регионнарынга камгалал ажылдарынга киржип турган, озал-ондактыг байдалдарга ажылдаарынга арга-дуржулгалыг. Өрт айыылы диргелип келген чурттакчылыг черлерни болгаш суурларны долгандыр камгалал дилиндектерни казып чорударынга оларның командазы беленин илереткеннер.
Хандагайтының уран чүүл школазының коллективиниң кежигүннери Өвүр кожууннуң арга-арыгларынга хып үнген өрттерни өжүреринге эрес-дидим киришкеннер. Школаның директору Эрес Моңгуш баштаан эр башкылар кожууннуң өске-даа чону-биле кады өртке удур камгалал дилиндектерни хүүректер болгаш өске-даа эт-херексел-биле казып чорудуп, өрттерниң тарап кыварын болдурбааннар.
Өрттерни өжүреринге чоннуң киржилгези 2022 чылдың чазын болгаш күзүн идепкейлиг болган. Ол дээрге чурттап турары төрээн черин өрт болгаш өске-даа агаар-бойдус озал-ондаандан чүгле демнежип камгалап шыдаарын кижилерниң билип турары деп чугаалап болур.
Чижээлээрге, апрель айның 12-ниң хүнүнде Улуг-Хем биле Кызыл кожууннарның кызыгаарлашкак девискээри Ийи-Тал биле Оттук-Даш аразынга өрт хып үнүп, Чеди-Хөл кожууннуң девискээринге хамааржыр арга-арыгларны хөме алырының айыылы тыптып келген. Оттук-Даш арбанның даргазы О.Д. Болдук, Элегес-Аксы суму чагыргазының специализи А.М. Оюн, Кызыл кожуун чагыргазының ажылдакчызы А.В. Догур-оол, Кызыл кожууннуң өртке удур албанның улуг өртчүзү Э.С. Салчак, “Тываэнерго” акционерлиг ниитилелдиң улуг инженери О.Н. Чонданов олар баштаан каттышкан бөлүктүң кежигүннери дүнеге чедир 100 га черде өрттү өжүрүп шыдаан.
Чаа-Хөл кожуунда Сүме-Бели деп черде малчын турлаглар элээн хөй. Ол черге өрт хып үнген. Чаа-Хөлдүң өрт албан чериниң дайынчылары, кожуун чагыргазының, школаның болгаш өске-даа организацияларның ажылдакчылары өрттү өжүрүп турбуже, хат күштүг хадааш, малчыннарның турлаглары өрттенип болурунуң айыылы тургустунуп келген. Аныяк комбайнер-тракторист, Чаа-Хөл суурнуң чурттакчызы Саян Драпаан бодунуң хууда трактору-биле Сүме-Белинде малчыннарның кыштагларын долгандыр камгалал дилиндектерни дүннү өттүр чардыргаш, өрт айыылын чайлаткан.
Чер-черлерге өрттерни чон демнежип өжүрүп турганындан база каңдаашкынныг 2022 чылда Тывага өрт айыылы өршээлдиг болган. Оран-чуртувустуң агаар-бойдузу база чаъс-чайыын кудуп, өрттерни өжүреринге ачы-дузазын чедирди.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Эрес Моңгуштуң чуруктары.
