Тыва улустуң бо үлегер домаанда дег, республиканың бүгү чону “Че-ве!” дээн соонда, дайзынны чылча шаварынга кайы хире демниин чаңгыс эвес удаа көргүзүп турар. Ада-чурттуң Улуг дайынында ТАР “Фронтуга”, “Тиилелге дээш” деп кыйгырыг-биле “Кызыл кошту” чорудуп турганын сактып кээлиңер.
Бо удаада, апрель 8-те, Арат шөлүнге сагыш-сеткил хайныышкынныг хемчег болуп эрткен. Аңаа байырлыг үдээшкин болган. ТШО-да мурнуку одуругда эрес-дидим шериг хүлээлгезин күүседип турар Тывадан барган чаңгыс чер чурттугларывыска деткимче болзун дээш Тываның чону 40 автомашинаны байырлыг байдалга үдээш, аъткарыпкан. Аңаа Тыва Чазактың кежигүннери, ТР-ниң ДХ-ниң депутаттары болгаш өскелер-даа киришкен.
Тываның Чазак Даргазы байырлыг үдээшкинге сөс алгаш, “Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар чыылгаш, күш болур” деп тыва улустуң үлегер домаа бар. Чарлаттынган Демнежилге чылында республиканың чону чаңгыс аай эп-сеткилдиг, демниин көргүзүп, ТШО-да шериглерге мынчаар дузалап турарыңар дээш бүгү чоннуң мурнундан четтиргенивисти илередип тур бис. "Автопоезд" акция, шынап-ла, бүгү чоннуу болду. Силер бүгүдениң бо деткимчеңер ТШО-га тиилелгени чедип алырынга канчаар-даа аажок улуг ужур-дузалыг. Машина бүрүзү адрес ёзугаар Тывадан барган шериглерге чедер. Бис оларның маадырлыг чоруунга чоргаарланып турар бис.
Шупту амыр-менди чанып кээрин күзээр-дир бис" – деп, ол чугаалаан.
Херек кырында Украинада болуп турар байдалды кежинге көрген, Россияның маадыры Мерген Донгак сөс алгаш, “Тускай шериг хүлээлгезин күүседип турар оолдарывыска улуг деткимче көргүскен эриг баарлыг чонувуска, хуу сайгарлыкчыларга бодумнуң мурнумдан болгаш шериг эштеримниң мурнундан четтиргенимни илередип тур мен! Тыва чон шаг-шаандан тура демниг дээрзи бөгүн база бадыткал болду. Демниг чон кажанда-даа күштүг болур” – деп чугаалаан.
Арат шөлүнге эртенги шакта-ла, автомашиналарны чыскаапканда, дораан ону улус үглеп, сонуургап-ла эгелээн. Шупту аңгы-аңгы марканың – «УАЗ», «ГАЗ», «Нива» болгаш Тере-Хөл кожуундан «Урал» болгаш авторалли тиилекчизи, орук далдавас “вездеход” безин оларның бажынга чыскаалыпкан. Кайы кожуундан, кандыг албан организациядан дээрзин бижип каан машиналар чанында бөлүглешкен улустуң чугаазы-ла, “Дыка улуг деткимче! Ам-на бистиң оолдарга улуг дуза чедер дээн-дир. Бир машина дээрге-ле, секунда, минуталарда шериглерниң амы-тынын камгалап алырынга, ок адаандан чайладып, өске черже дүрген дажыырынга дыка дузалыг” дижип турдулар.
Сырбык Маспын-оол, ТШО-дан келгеш, чаа-ла үш хонуп турар 9 дугаар ротаның дайынчызы:
– Тывавыстың чонунуң бо деткимчези биске дыка ажыктыг. ТШО-да эштеривис мурнундан Тыва Чазаавыска четтиргенивисти илередип тур бис. Ийи неделя дыштангаш, дедир чоруур бис. Машина-техника чокта, малгаш-баларга чадаг халчып, ижер суг үстү бээрге, шалбаадан-даа узуп ижип турдувус. Бо машина-балгат биске балыглаткан эш-өөрүвүстү дүрген эмчилерге чедиреринге дыка ажыктыг, аъш-чем аравыста дажыжарда-даа чугула херек.
Рудик Дагба, ТШО-дан келгеш, чаа-ла үш хонуп турар 9 дугаар ротаның дайынчызы:
– 6 ай ТШО-га тургаш, чаа дыштанып келдивис. Ам ийи неделя болгаш, дедир чоруур бис. Бөгүн бистиң Чазаавыстың деткимчези-биле бүгү Тыва бо хире техниканы чыып, дузаламчыга чорудуп турарынга дыка амырап тур бис. Чүге дээрге бо машиналар биске чугула ажыктыг. Бир эвес биске мындыг техника турган болза, ротавыс командири Алаш Чедер-оолдуң амы-тынын камгалап аптар турган чадавас бис. Ол бажынче балыгладыптарга, эвакуацияже үндүрүп эккээр техника чок болганындан үе-шаанда эмчи дузазы чедиртинмейн барган... Аравыс 10–10 километр чеде бээр. Бо аразынга чадаг чоруп турган болзувусса, ам аргыжарынга, ылаңгыя эмчилерге дыка херек техника-дыр.
Тывавыстың Чазаанга, чонунга мөгейип тур бис! Четтирдивис!
ТР-ниң шериг комиссары Демир-оол Артына:
– Бо машиналарны шуптузун Тывадан барган 55 дугаар даг-адыгжы бригадага чедирер кылдыр чорудуп турар. Бо дыка улуг дуза болуп турар. Тываның Чазак Даргазының кыйгызы-биле чон бо хире дузаны чедирип турарынга улуу-биле четтиргенивис илередип тур бис. 1941–45 чылдарда бүгү чоннуң күжү-биле дайзынны тиилээн болгай. Бо удаада база чонувус шупту мөөңнежип, ТШО дүрген доостурун кижи бүрүзү күзеп, дузазын кадып турар.
Бо “Автопоезд” ачы-дуза акцияны ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле Ниити-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбыры организастаан. Акцияга «Восток», «Бастион», «Өлчей», «Бенконс», «Ник», «Сельстрой», «Трансстрой», «Суугу», «Элита», «Ойна», «Дизель», «Строй-экспресс», «Скат», «Каменщик», «Угулза», «Планета», «ТСК», Тыва Республиканың Чазааның аппарады, “Опора России” садыг-үлетпүр палатазы, «Туваавтодор», Тываның Камбы-лама эргелели болгаш республиканың бүгү кожууннары, албан организациялар, азербайджан болгаш армян диаспоралар автомашиналарны белеткээн.
Оларның аразында хууда автомашинаның, Хакасия биле Тывага хөй удаа болуп турган авторалли тиилекчизи, орук далдавас алдарлыг
“вездеход” ээзи Владимир Федосовский:
– Бөгүн чоруп турар техника чараш парад эвес, бир-ле кижиниң амы-тынын алырынга дыка улуг деткимче-дир. Оларның аразында 8 чыл дургузунда автораллиге киржип, хөй удаа тиилеп турган, чүгле тиилелге эккээр машинамны бистиң оолдарга бичии-даа болза дузалыг болзун дээш, үлүг-хуумну киириштирип, чорудуп турарым бо. Ону кайыын-даа сатпаан, бодумнуң чыып, кылып алганым машинам чүве. Бодум инженер-геолог мен. Машина чыып кылырынга черле сонуургалдыг мен. Эгезинде, черге чыткан “ГАЗ-69”-туң кузовун алгаш, япон машиналарның эң дээре кезектерин салып, албан-биле берге оруктарга хостуг халыыр кылдыр үш чыл дургузунда чыып кылган. Кончуг күштүг машина-дыр. Амдыызында Тывада болгаш Хакасияда бо машинага чедер күштүг машина чок дээрзин авторалли киржикчилери билир. Ам мээң машинам аңаа кайы хире шыдажыр ийик, билбес мен. Дузалыг-ла болур болза, экизи ол.
Саима Далчин, Ниити-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбырының удуртукчузу:
– “Автопоезд” акция-биле Сибирь федералдыг округта бистиң Тыва бирги черже үнүп келген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези, кыйгырыы-биле республикавыс чону шупту демнежип, акцияга киришкен. Түңнели бо-дур – 40 автомашина. Оларны байырлыг байдалга үдеп тура, бистиң оолдарывыска бүдүн Тыва олар-биле кады, оларның тиилелгелиг чанып кээрин четтикпейн манап турар дээрзин көргүзери база чугула. Чарлаттынган Демнежилге чылында чонувус чаңгыс эп-сеткилдиг демниин, шынап-ла, көргүстү. Шупту чонга четтирдивис! Демнигде, күштүг!
Сергей Уюсов, “Восток” КХН-ниң чиңгине директору:
– ТШО эгелей бээрге-ле, ачы-дуза чедирилгезин чорудуп эгелээн бис. Боттарывыстың организациявыстан чоруп турган оолдарга болгаш өске-даа дуза дилеп келген улуска, чижээ, ипотека төлевирин 5 хуу чедир чиигелделиг кылдырып бергеш, “Тиилелгелиг чанып кээр болзуңза, ам-даа 5 хууга кызырып бээр бис” деп-даа турдувус. 1941–45 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде аңгы күрүне-даа турган болза, бүгү-ле дузалапкы дег чүүлдерни мөөңнээш, “Кызыл кошту” чорудуп турган болгай. Ам бо хүнде бо бистиң “Кызыл кожувус” болду – деп, ол чугаалады.
“Восток” КХН бо акциядан база чыдып калбаан. Олар чаа “УАЗ Хантер” автомашинаны саткаш, белен үрелбес кылдыр бүгү кезектерин хынап кылгаш, чоруткан. Оон аңгыда олар 2 – 4 сая рубльди удаа-дараа чорудуп, өске-даа аъш-чем, идик-хеп, дериг-херексел дээш херек чүүлдер-биле доктаамал дузалап турарын чугаалап каары база артык эвес.
Ол хүн ТШО-же чоруп турар автоколоннаны Тываның Чазак Даргазынга баштаткан чазак кежигүннери хоорайдан үндүр үдээш, 40 машинаны мунуп чедер чолаачыларга чагыг-сөзүн бергеш, ак орукту күзээннер.
Тывадан Украинага чедир орук узун. Машиналарны Абакандан улаштыр поездиге чүдүргеш, чорудар. Каш хонгаш, Тывадан барган шериглерге адрес ёзугаар үлеп бээр.
/ К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №26 2023 чылдың апрель 12
#Шынсолун #ТываЧазак #ТШО #Тиилелгедээш#ТываРеспублика #Автопоезд #Тыва
