Кончуг солун номнарны номчудум. Ооң автору Кара-оол Лопсанович Лапчаа. Ылаңгыя «Агаар-ном» эжишкилер» деп ному мээң сагыш-сеткилимни оттурду. Өөредиглиг, кижизидилге айтырыынга дорт хамаарылгалыг номну сеткил ханып номчудум.
Кара-оол Лопсанович Самагалдай суурнуң хүндүлүг хамаатызы, Берт-Даг суурга төрүттүнген. Улуг эвес-даа бол, суурнуң алдаржаанының база бир чылдагааны – тыва эки турачы, 11 танкистиң бирээзи, Хемчик оглу Совет Эвилелиниң Маадыры Чургүй-оол Намгаевич Хомушку маңаа чурттап, ажылдап чораан. Ол суурда кижи бүрүзү Маадыр-биле хол тутчуп, мендилежип, чуртталганың янзы-бүрү айтырыгларын чугаалажып чораанарның аразынга мээң ачам база турганын бо үеде кырган-ава апарган бодум аажок өөрүп, сактып чор мен. Ынчангаш Кара-оол Лопсановичиниң сактыышкын дептерин номчааш, сагыш-сеткилим канчаар-даа аажок дойлуп келди. Ооң чылдагааны – мээң чашкы чылдарым Самагалдай, Берт-Даг суурларга эрткен, ынчангаш-ла тес-хемчилеримни хүндүлээр мен.
Хоочуннуң бижип каан төөгүзүнде бөдүүн кижилер-даа, ажыл-ижинге кызымаккай болгаш кежээ удуртукчулар-даа бар. Авамның «...чаш уруг 3, 5 харлыында көрген, билген чүвезин утпас, сактып чоруур» дээнин ам бо херек кырында бадыткадып орарым бо.
1963 азы 1964 чылда ирги бе, Берт-Даг суурга пекарня ажыттынган, аңаа дуржулгалыг хлеб быжырыкчызы мээң авамны районнуң Райпотребсоюз чери эргелекчилеп чоруткан турган. Ачам совхозтуң МТМ-зинден база-ла үнместээн. 1941 чылдан эгелеп барык 37 чыл иштинде күжүр ачамның бүгү назынында ажылы ол – бензин-масло, машина-трактор, руль-карбюратор. Берт-Дагга мээң ойнап өскен эштерим-не хөй, оларның аразындан Ламажап дарганың уруу Нинаны эки сактыр-дыр мен. Улуг оглу, Сергей акый, мээң улуг акым Володя-биле эдержирлер, оглу Сеня акыйны сактыр мен.
60 чылдарда мен дег, 4–5 харлыг, чаш төлдер чүү боор – ойнап халыыр, дагдан чуңгулаар, колдуу-ла Самагалдайның Хөөрлүг-Хавакка ойнаарынга ынак турган бис. Моңгал-ашак (суур улузу ынча дээр), Хажыылай-садыгжы, Каарган-угбай, чолаачылардан Дарзыг Танов деп атты эки сактыр-дыр мен.
Самагалдайда харылзаа чериниң бедик чагызында тургузуп каан радио хүнзедир-ле ажылдаар турган, оон дыка чараш ырылар чаңгыланып-ла турар, оон-на Лидия Русланова, Марк Бернес, Муслим Магомаев, улуг хорлар күүсеткен ырыларны шээжилеп, бакка-сокка ырлап, хырнывыс «хос апаарга», райпонуң столоваязынче халчып-ла каар бис. Столдарда хлебти улуг тавактарда салгылап каан боор чүве. Хрущев дарганың “халас хлевин» бичиимде ылап-ла чиггеним ол.
Кара-оол Лопсанович бодунуң үндүрген дептерин чедингир, бөдүүн сөс-биле, билдингир кылдыр номчукчуга бараалгаткан – сактырга-ла, чанымда олуруп алган чугаалап олурган-даа ышкаш. Акыйның улус-чонга хүндүткелдиин, камныын магададым. Чүгле эки чүүлдү, депшилге-сайзыралдыг база онзагай чараш байдалдарны бодунуң чаагай көрүжү-биле, чугаазы-биле сактып, бадыткап бижээн. Бо ном өг-бүле, кижизидилге айтырыгларының талазы-биле өскелерге кончуг өөредиглиг болурун демдеглексеп тур мен. Угба-акызының: «Дээди эртем чедип алыр ужурлуг сен, дуңмам» — дээн чагыын эчизинге чедир күүсеткеш, төрээн суурун, Тыва чуртун сайзырадып алдаржыткан экер-эрес оолдарның бирээзи ол.
Мээң улуг акым Володя Берт-Даг күдээзи болгай. Орус улустуң чугаазы-биле алыр болза, ону «ыт бүрүзү билир». Акым «Тес-Хем» совхозка 1970 чылдарда күдээлеп келгеш, аңаа адазының изин базып, моторист-слесарь тускай мергежилдиг ажылчын болуп, тараа ажаалдазының үелеринде дээш көдээниң бүгү-ле чымыштыг ажылдарын 20 ажыг чылдарда ак сеткилдиг күүседип келди. Шериг чоруп турда, сактыр чүвем, ачам мени эктинге олуртуп алгаш, чоргаар чугаалаан кижи: «Тракторист-машинист Кашпал оглунуң оглу танкист болур ужурлуг!». Акым Володя Сахалин ортулукка танк кезээнге шериг херээн 3 чыл тепкен.
Кызыл хоорайда 1968 чылдан тура чурттап чор мен. Ачам бодунуң мергежили-биле Тываның автосептелге заводунга (ТувАРЗ) слесарь-моторист болуп ажылдаан. Ачамга Тес-Хем чурттуг чолаачы оолдар бо-ла кээр, Макпан-оол Көк-оол күдээзи: «Тес-Хемден солун медээ эккелдим, каттым!» — дээш-ле, машиназының бир-ле чүвезин септеди-ле бээр кижи.
Кара-оол Лопсанович акыйның номун номчааш, бодумнуң чаш чылдарымны сактып, четтиргенимни илередип олур мен. Ында ады кирген чон мээң авам-ачам-биле бичии-даа болза ажыл-амыдырал аайы-биле үнчүп-киржип, аралажып чорааны дээш.
Чугаалап, сактыр болза төөгү төнчү чок. Кол-ла чүве – Кара- оол Лопсанович чүгле бодунуң чер-чурттугларының эвес, а ол суурга, ол районга кыска-даа болза, үре-түңнелдиг ажылдап-чурттап чорааннарның дугайында сактыышкыннарны оттурупканы. Хоочуннуң бижээн төөгүзүн ажы-төлүмге, ачыларымга номчуур кылдыр чагыдым – төөгү уламчылап турар.
Лидия ДОНГАК,
хоочун телережиссер, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
“Шын” №39 2024 чылдың май 29