Чер-черлерге шола аттыг улус чоргулаар. Бир-ле болган хөктүг солун ужуралындан ийикпе азы бодунуң чугаалаан бир төөгүзүнден шола атты дыңнаан улус тыпсы кааптар. Олчаан оозун атсынып, назынында эдилеп чоруурлары-даа бар. Тываның бир каас-чараш бойдус чурумалдыг суурунда Дииң-Адар, Дагаа-Согар суглар бар. Дииң-Адар аңчы кижи болгаш, ындыг шолага четкен хире. А Дагаа-Согар шынында каяа-ла хөөкүй дагааны алгыртыр соп чытканыл аан, аът даванынга дага согар шевер кижи чораан чүве-дир. Дага согар дарган кижини чоорту Дагаа-Согар дижи бергеннер.
Дииң-Адарның солун чугаалары шуут төнмес. Бир-ийиден сонуургаптар бис бе?
«Мээң ыдым аксы сенден арыг»
Чылгычылар малын сериин тайгаже чайлаглады берген. Бир-ле катап оларның чадырынга Дииң-Адар база чедип келген. Суурдан эккелген аъш-чемин уштуп, хөөреп-хөөреп, быдаа хайындыра берген-дир. Чылгычыларның бирээзи аажок арыг-силиг кижи-дир. Көрүп олурарга, күжүр Дииң-Адар картаан картошказын-даа, ризин-даа чугбайн, эът хайнып турар пажынче уруптар болган-дыр. Чем болу бээрге, шупту олурупкан. Аяктарын, тавактарын чадырдан ужулгаш, быдаазын ижип кириптерге, дем бирээзи шимчеш дивейн орган. Дииң-Адар тоор-даа чүве чок, одаг кыдыында калбак улуг даш кырында чыдар тавакты алгаш, быдаазын кудуп иже берген. Бирээзи олургаш:
– Эй, аал, ол дээрге ыт таваа-дыр! – деп алгырган. Оозу дүште-даа чок:
– Чоор сен, ажырба-аас, мээң ыдым аксы сенден арыг-дыр ийин – дээш, изиг быдаазын соодур үрүп-үрүп, иже бээрге, ындында-ла хирлиг картошка, ристен коргуп орган бирээзи кузуптар часкан.
Изиг, соок кадай бар
Аңчылар дүне удуп чыдыпканда, Дииң-Адар таакпызын дашка өжүр идип кааш, чадырже кирип чыдыпкан. Удувайн чыдар улус бар хире боорга, хөөреп эгелээн:
– Эй, эрлер, чамдык чадырлар айыылдыг боор чүве ийин, чааскаан удуп болбас. Хойнунче кирип кээр кадай бар боор – деп эгелеп чадап чыдырда-ла:
– Ча-чаа, ындыг чүвең бар сээң, ашак. Улгады-даа бердиң, ол хиреде тенээң читпес– деп, бирээзи бужурганган.
– Бүзүревес сен бе? Шын чүве-дир ийин. Бээр дыңна шүве, бодуң таваржы бердиң халак – дээш, ам-на коргудуптайн мону дээнзиг, артында-ла үнүн өскертип алгаш, тоолдай аарак уламчылаан. – Бир дүне дөө ол көк мөөрүктерлиг тайгада чадырга чааскаан удуп чыдыпкан мен. Дүн ортузунда ыдым сыйылаан соонда, чадырымга бир кижи кирип келгеш, чанымга чыдыпкан. Ии, канчаар силер, сөөгү-даа, соогу-даа кончуг кадай. Чадап кааш: «Сээң сөөк-саак, соок деп чүвеңни але, кижи тудар эът-даа чок, хоккулчак-ла чүве» – дидим. «Сөөк-түр мен бе, соок-тур мен бе?» – дээш, кадай чүвең бир аңдарылза-ла, семизи-даа кончуг, изии-даа кончуг. Мени куспактааш, чавыдактап алырга, бузурнугуп өлүп кал часкан мен.
«Че, таанда-ла»-даа дээр кижи бар, «ии, авай-авай, чииртимин»-даа дээри бар. Улаштыр ону сайгаржып хөөрежи бээрге, Дииң-Адар сеткили ханган удуй берген, чүгле думчуу шүүлээр.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту Шедеврум кылымал угаан чураан.
«Шын» №34 2025 чылды4 сентябрь 4