НОЯБРЬ 15 – КАЧЫГДАЛ ХҮНҮ
Автотранспорт айыылынга кемдээннерге болгаш амы-тынындан чарылганнарга качыгдал илередириниң хүнүн демдеглеп эрттирерин Британияда «Роудпис» ачы-буян хөй-ниити организациязы эгелээн. Ол хүннү эң-не баштай 1993 чылда демдеглеп эрттирген. Бо хүннү Бүгү делегей хүнү кылдыр Каттышкан Нациялар Организациязы 2005 чылда чарлаан. Качыгдал хүнүнүң ужур-утказы – автотранспорт озал-ондаанга амы-тынындан чарылганнарны качыгдап сактыры, инвалид апарганнарга ачы-буянны чедирери, оруктарга автотранспорт озал-ондаан болдурбас дугайында тайылбыр ажылын чорудары болгаш оон-даа өске акцияларны эрттирери.
Бүгү делегейниң кадык камгалал организациязының сан-чурагайлары ёзугаар алырга, автотранспорт айыыл-халавының уржуунда делегейде чылдың-на ортумаа-биле 1,3 миллион хире кижи өлүп, 20-ден 50 миллион чедир кижилер кемдеп-кергеп, оларның чамдыызы бүгү назынында инвалид болуп артып каап турар. Бо дээрге анаа-ла сан-чурагайлар эвес — уруг-дарыын азы ада-иезин чидиргеннерниң хилинчектиг ажыг-шүжүү хөй-хөй кижилерниң аар-берге салым-чолу-дур. Автотранспорт айыыл-халавы болган соонда дем чаа-ла каткы-хөглүг, эзирик-элээр чораан чолаачыларның, пассажирлерниң чуртталгазы “аас-кежиктиг эрткен үеге” болгаш “хилинчектиг амгы үеге” чарлып чаштай бээр. Ынчан олар “арага ишпес чүвемни”, “дүрген халдываан болурум кай”, “бодумну, уруумну камгалал кур-биле баглап алгаш чоруурум кай” деп боданып, бодун боду каргап-иргеп, бажын соктаарга-даа, ол бүгү соонда калган...
2023 чылдың 10 айларында Россияга 106 513 автотранспорт озал-ондаа болган, 11 425 кижи өлген, оларның аразында 641 бичии ажы-төл, 133 347 кижи кемдээн.
Тывада байдалды алырга, 2023 чылдың 10 айларының дургузунда автотранспорт озал-ондаанга 102 кижи өлген (2022 чылдың ол-ла үезинде 68 кижи өлген, 2023 чылда 34 кижи хөй болган), 594 кижи кемдээн. Амы-тынындан чарылганнарның аразында бичии уруг-дарыг база бар. Ол чүгле автотранспорт айыыл-халавы болган черге ол-ла дораан өлген кижилер-дир. Кемдээшкинден эмнелгелерге өлген азы автотранспорт озал-ондааның уржуктарындан өлген кижилер база бар болгай. Бир эвес оларның шуптузун кадыптар болза, өлген кижилерниң саны оон-даа көвей болуру чугаажок. 2023 чылдың 8 айларында автотранспорт айыыл-халавын 134 эзирик чолаачылар үүлгеткен. Ол чолаачылар-биле кады пассажирлер арагалап чораан таварылгалар база илереттинген.
Чүгле бо 2023 чылда хары угда 5–6 кижи амы-тынындан чарылган автомобиль айыыл-халаптары Тывага болган. Май 24-түң хүнүнде Р-257 автотрассаның 858 километринге (ол дээрге Оттук-Даш чоок-кавызы) хары угда 3 автомашина үскүлешкеш, олар өрттенип кааннар. Аңаа чораан кижилерниң 6-зы (5 херээжен, 1 эр кижи) ол-ла черге кемдеп, өрттенип өлген. Ол озал-ондакты көрген шагдааларның чугаазы-биле алырга, оларның дириг арттарының кандыг-даа аргазы чок болган, чүге дээрге үскүлежип өрттенген чолаачылар машиналарын дыка дүрген башкарып чорааннар. Бо айыыл-халапка амы-тынындан чарылган кижилерниң аразында ат-сураа республикага билдингир, дээди эртем-билиглиг, бедик мергежилдиг эмчилер база бар. Олар Республиканың бичии уруглар эмнелгезиниң физиотерапевт эмчизи Л.Монгуш биле эндокринолог эмчи Ч.Ооржак. Бир эвес чолаачылар оваарымчалыг халдып, оруктарга шимчээшкинниң чурумун сагып чораан болза, бо эмчилер амы-тынындан чарылбас, ам-даа бистиң аравыска чурттап, ажылдааш, та чеже кижини аарыглардан эмнеп, амы-тынын камгалап каар ийик.
2023 чылдың сентябрь 8-тиң дүнезинде Р-257 автотрассаның 926 километринге 2 автомашина үскүлешкен. Машиналарның бирээзинге чораан өг-бүлениң кежигүннери шупту ол-ла черге амы-тынындан чарылган: өг-бүлениң эр болгаш херээжен ээлери, оларның оглу, төрелдери. А.А. Сарыглар биле Х.Б. Куулар кайызы-даа Чөөн-Хемчик кожууннуң Элдиг-Хем кадыкшылга школазынга хөй чылдар дургузунда ажылдап, бичии ажы-төлдү өөредип-кижизидип өстүреринге болгаш кадыын экижидеринге улуг үлүүн киирип чорааннар. Башкы өг-бүлениң ийи оглу өскүс артып кааннар.
Автотранспорт айыыл-халавынга хөй кижи амы-тынындан чарылганын барымдаалааш, сентябрь 8-те демдеглеп эрттирер деп турган Чөөн-Хемчик кожууннуң юбилейлиг байырлалын Тываның Баштыңының айтыышкыны-биле соңгаарлаткан.
Бо айыыл-халапка буруулуг чолаачы дыка эзирик чораанын шинчилелдер илереткен.
Автотранспорт айыылынга кемдээннерге болгаш амы-тынындан чарылганнарга качыгдал илередириниң хүнүн Тывада база чылдың-на демдеглеп эрттирип турар апарган. Оруктарга айыыл чогунуң күрүне инспекциязының ажылдакчылары бо хүн-биле холбаштыр чурттакчы чоннуң аразынга оруктарга айыыл чогунуң чурумун сагыырын тайылбырлаар талазы-биле ажылды чорудуп турар. Автотранспорт айыыл-халавы болган, кижилер амы-тынындан чарылган черлерге чечектер салыры, хүрээлерге мөргүлдер кылыры дээн ышкаш кажыыдалдың ёзулалдарын эрттирери дээн ышкаш өске-даа хемчеглер оруктарга айыыл чок чорукка база салдарлыг болуру чугаажок.
Ш. ЛОПСАН.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15
