Дирилген чурук

(мистика)

(Уланчызы. Эгези № № 84, 86, 88 "Шында").
Шак ындыг айтырыг манаваан ашак шуут аңгадап калган. Карактары бирде Шалыкта, бирде солдаттарда, бирде кадайында! «Болар ону кайыын билип алганнары ол? Лёшка ону кайыын-на чугаалаан деп. Ой-та, бо улус Киевтиң шивишкиннери-даа бооп болур? Ындыг бе дээрге, чүге азиат сөөктүг кижил? Бистен чүнү билип алыксап турарларыл? Украинага-даа болза, багай чүнү канчапкан мен? Мегелептер дээрге база эпчок. Мени билир улус бооп-тур» деп, Стецюра боданган. Оон арга-чадаарда:

– Ийе, ол областан мен – деп, тура чок харыылап каан.
Шалык оон ындыг харыы манап орган болгаш, арнынга катап-ла хүлүмзүрүг чайнай берген.

– Силерни эки чемгерип каар бис, а амдыызында сугарайларны чип көрүңер – деп, дужунга олурган офицер дилээн.
«Бо кургаг, кадыг хлевинге багай дижим күш чедер чүве бе аан» – деп, бажың ээзи боданган.

Ачазы шериг эштериниң өжүннеринге наколкалар чуруп берип чораанын чугаалап органын сактып келгеш:

– Өштүңерни көөрүн чөпшээреп көрүңер? – дээш, Шалык Стецюраже бир дап бээрге, ол чоорганны арнынче тырткан.

– Кортпаңар, чүгле көрүптейн.

«Чүнү көөр деп турар кижи боор? Азиаттың айтырыгларының хөктүүн. Бо кижи: «Шойгу дээш бис!» дептер болза!» – деп, Стецюра бодангаш, кадайынче көрген. Оозу ону-даа бодаар хире эвес, маажым олурган.
«Болардан эртер эвес, көргүзер апаар-дыр мен. Өршээ! Кадык эът чок холумну көргүзерге, эпчогун аа». Стецюра оон солагай холун Шалыкче хөөн чок сунган. Өөнүң ишти тура халааш, ашааның кышкы чылыг хөйлеңиниң узун чеңиниң өөктерин чешкеш, камныг өрү даапкан.
Шалык ашактың холун көөрге, ында анаа чүве чок – дургаар көк болган. Офицер дораан-на Стецюраның өштүнче көрген. Ында октаргайже ужуп үнүп бар чоруур ракетаны чурааш, кыдыкы, адаккы кожааларында «Космодром Байконур. 1981–1983» деп бижээн кара чурук шору тода көстүп турган. «Ачамның чураан чуруу чадавас!» – деп, Шалык боданган. Ооң арнында катап-ла хүлүмзүрүг чайнай берген. Чурукче айыткаш:

– Өштүңерде наколканы силерге кым чуруп бергенин сактыр-дыр силер бе? – деп, Стецюрадан айтырган.
«Канчап сагынмас боор. Ону чүге айтырып турар кижи боор? Черле чылдагаан бар-дыр. Наколканы меңээ тыва эжим чуруп берген болгай» – деп, ашак боданган. Оон капитанче көргеш:

– Шалык чуруп берген чүве – деп бүзүрелдиг харыылаан.
Ону дыңнаан офицер сандайындан тура халыырга, оозу артынче дааштыг барып ушкан. Бершов хартыганың кашпагайы-биле барып ушкан сандайны тургуза тыртып каан.
Саң дорт турган кижи:

– Силер-биле таныжарын чөпшээреп көрүңер. Мурнуңарда гвардейжи капитан Шалык!

Стецюра «Шалык» деп фамилия дыңнап кааш, дүвүрей берген. Катап-ла өө тынып эгелээн, ханага чөлендир олурарын оралдажып эгелээн. Ишкээр тынарга, хөрээ киргирээр.

– Оожум, оожум. Дүвүреве- ңер – дээш, Шалык ооң олуруп алырынга дузалашкан. Стецюраның карактары чүгүрүңнээр. Иштинге чугааланырга, эриннери эмчиңнээр. Саадаваанда, ооң карактары шыгып келген.

Ол өйде долгандыр улуска үе-шак турупкан ышкаш апарган.

– Шалык?! Ооң оглу силер бе? – деп, Стецюра шаг чок айтырган. «Ийе» деп быжыг харыы дыңнааш, офицерни бээр кел деп бодунче имнээн. Ол доңгайып кээрге, капитанны дыңзыды куспактап алгаш, мөөледир ыглай берген. Офицер база ашакты куспактапкан.

Ол үеде долгандыр турган улус бо ийи кижини бир-ле билдинмес күш доңнапкан-дыр деп биле бергеннер.

Ийи кижи салдынчыпкан. Стецюра офицерни диванче чоокшуладыр олур деп дилээш, чанында херээженче бажы-биле айыткаш, «Бо өөм ишти Наталья Константиновна-дыр» – деп таныштырган. Ол аразында кадайы тургаш, өжүк соодукчузун барып баккылаан. Чүү-даа чок – куруг хааржак. Эрээн доштуң суу-ла харын шалаже төктү берген. «Кончуг дора-өлгеннер чиир чүү-даа арттырбаан-дыр» – деп химиренген.
Лейтенант Елагин чанында Апиковче чем эккел деп имнептерге, оозу бажыңдан дарый үне-ле халаан. Ол эжикти ажыдып алгаш, дайынчының соондан: «Эмчини база эдертип кел!» – деп алгырган.
Шалык диванга олуруп алган. «Ачаң кандыг чор, оглум?» – деп, Стецюра оон харык чок айтырган.

– Ада-ием көдээде хуу малын өстүрүп олурарлар. Кадыктары чүгээр, адак-бышкаа чиик хевээр. Ачам шеригден халажып келгеш, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумун дооскан. Совхозка зоотехниктеп каш чыл ажылдап чорда, ниити ажыл-агый буураан. Мен ада-иемниң алды ажы-төлүнүң дөрт дугаары мен – деп дадыладып каапкан.

– Эки-дир. Мен база-ла суурга сүт ижип өскен кижи-ле болгай мен – деп, Стецюра шаг чок, үзүктеп чугааланган. – Ам Волица суурумда кижи-даа артпаан боор. Сөөлгү сес чылда ынаар четпээн мен. Аныямда-ла бо кижи-биле өг-бүле туткаш, бо суурга-ла чурттап кагдым. Оон улуг тынгаш: – Эх, чыргалдыг-ла үелер турду ийин. Сөөлгү ийи чылда амыдыралывыс дыка баксырады. Украин шериглерниң аксынче кирбезин дээш, каш инээвисти соккаш, садыпкан бис. Ам куруг өдек бо – дээш, өле бажын суйбаан.

Шалык Стецюра-биле чөпшээрежип, бажын согаңнадып каан. Оон тура халааш, стол кырында демги эрги фото-чурукту сегирип алган. Чурукче оң холунуң салаазы-биле айыткаш: – Ачам-биле тырттырган өске чурууңар бар бе?

– Бисте бар чурук ол-дур. Ынчангаш ону дөрде салып алган турган кижи мен. Чурукта үш дугаар кижи – Виктор Батори-дир. Боду Закарпатия облазындан чүве, венгр уктуг. Шериг соонда ужурашпаан бис. Эш-өөр дамчыштыр сураарымга, 90 чылдарда Венгрияже көжүп чоруй барган болган – деп чугаалааш, кезек боданган соонда:

– Ачаңга Батори аажок чүве, угувус чаңгыс суг дигилээр. Венгрияда Батори деп хоорай бар. Ону Чиңгис-Хаанның Венгрияга четкен аг-шерии үндезилээн дээр чүве. Батор дээрге Маадыр дээн моол сөс чүве-дир. Ачаңның – Шалыктың, ады Батор ышкаш чүве. Ындыг ийикпе? – дээш, Стецюра ам Шалыкты «байысаап» эгелээн.

– Баадыр. Ачам ады Баадыр.

– Ол-дур, өдүрээн чассымза-даа, хөлүн часпайн олур мен. Ачаң урянхай уктуг мен, Чиңгис-Хаанның шериинге хөй урянхайлар турган деп чугаалаар чүве. Ынчангаш Батори ачаңга, а ачаң – Баториге аажок – дээш, хүлүмзүрүп каан.

– Ачам ындыг чүвени чугаалап олурган ышкаш чүве.

Стецюра кезек ыыт чок олургаш:

– Бо дүне каш дайзын келгеш, багай бисче холун көдүрүп, кыжанып шаг болдулар. Оларның ийизин чугаазындан венгрлер деп билдим. Украиннер эрги бо совет солдат чурукту көрүп кааш, улам хорадап, буза октап, мени эттеп шаг болдулар. Оон мырай бисти адып каг частылар!
Кадайы ашааның сөөлгү сөстерин дыңнаптарга, куйга бажы катап-ла адыш дээн! Оон: «Оо, Христос, бурганым сеңээ алдар!» – деп чугааланмышаан, тейлеп каан.

Шалык ачазының шериг эжин таварылга бооп тып алганынга өөрүп олурган. Полковник аңаа канчап харын ындыг даалга бере бергени ол?
Бажыңда улус солдаттарның эккеп кааны чигир-чимисти чип, чиң шайны ижип, шору хөөрешкеннер. «Шеригге чефир ижеринге ынак бис. Ачаң чиң кара шайга тура чок кижи» деп, Стецюра эрткен үени эки сактырын көргүскен. «Оо, угааны быжыг-дыр, мооң» – деп, капитан боданган.

– Ачам сүттүг шайга ынак. Ынчангаш авам доңгуу куруг тургуспас кижи – деп, Шалык чугаалаарга, бажыңның херээжен ээзи чугаага киржип,
«Амданныг-ла шай турган боор» – деп каан. Стецюра арнын безин шимчетпейн, караа-биле кадайынче көргеш, бажын согаңнаткан. Ынчан ашактың тыныжы оожургап эгелээн ышкаш апарган.

(Уланчылыг).

Юрий ДАРБАА.