Март 24-те Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң өөнге солун чогаал кежээзи болуп эрткен. Ону музейниң ажылдакчылары "Доңгада каъдык" деп тоолдуң автору чогаалчы, журналист Салчак Өдекеевич Тамбага тураскаадып эрттирген. Сураглыг чогаалчы чораан болза, март 15-те 105 харлаар турган.
Болган хемчегге Тываның билдингир чогаалчылары, журналистер, Национал музейниң ажылдакчылары, Кызылдың башкы колледжизиниң башкылары болгаш Кызылдың 5 дугаар школазының 8-ки классчылары киришкен. Чогаал кежээзин Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдей ажыткан:
– Салчак Тамбаның чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында чугаалажып тургаш, Тываның база бир бодал-медерели кончуг шыырак кижилериниң бирээзи, улуг чогаалчызы чораанын демдеглевес арга чок. Ооң хөй чогаалдарын чажывыстан тура сонуургап, номчуп өзүп келген болгай бис. Ынчап кээрге дыка хөй кижилерниң ёзулуг кижи кылдыр кижизиттинип келиринге бо чогаалчының чогаалдарында киирген мерген угаан-сагыжы, бодалдары, кончуг улуг идиглиг, девиглиг, ажыктыг болганын база демдеглээри чугула. Эң-не онзагайлап демдеглексээр чүүлүм, “Доңгада каъдык” деп тоолдуң сөс-домааның онзагайы. Ону номчуй бээрге, ырлаан-биле дөмей апаар. Боду-ла шуужуп чоруй баар:
Шажын оруун шилип алган
Шавыраачы лама чораан.
Амыр, халас хүндү сүрүп,
Аалдар кезип базып-ла каан...
Чараш бодалды чараш сөстер-биле илередиптерге, шүлүглел кылдыр тургустунуп келгени илдең – деп, Каадыр-оол Алексеевич демдеглээш, болуп турар хемчегни база катап өөреникчилер, аныяктар аразынга катаптаарын хемчегниң организакчыларынга сүмелээн. Ол ышкаш кежээниң идепкейжи киржикчилеринге музейниң “Аржаан-2” залынче кирер чалалгаларны бээрин хемчегниң организакчыларынга дааскан.
Чогаал кежээзинге кол черни “Доңгада каъдык” ээлеп турар болганда, чогум каъдык деп чүл, ону канчаар кылырының дугайында Тываның хөйге билдингир чогаалчызы Лидия Иргит тодаргай тайылбырны кылган. Ооң соонда улай сөс ап, ачазының чогаадыкчы ажыл-ижинге тураскааткан чогаал кежээзинче чаладып келген чогаалчының уруу, билдингир эртемден Людмила Эрдыниевага чечек сунуп тура, тывызыы аайлыг эвес, аңаа немей каъдыкты база сунган. Өгге олурган бүгү кижилерге база сөңнээн. Ынчалдыр тыва өгге болган сактыышкын кежээзи улам тыва шинчи кирип, чогаалчы дугайында сактыышкыннар кылырынга суугуда оттуң дызыраан даажы безин дыка-ла аяннажып турган.
Чогаалчының уруу, медицина эртемнериниң доктору Людмила Салчаковна Эрдыниева ачазының адын мөңгежидери-биле болдунар ажылдарны кылып, номун катап парладып-даа турган:
- Ачамны, сактырымга, мындыг чүве. Даң бажында, дөрт шак үезинден тура, бижик кагар машинаның токкулаан даажы дыңналып эгелээр. Эртениң-не шак ындыг дааштан оттур турган бис. Ынчалдыр ачам чогаалдарын, шүлүктерин бижип турган. Эң-не өөрүнчүг чүүл – Каа-Хемде ном саңын ачамның ады-биле адааны.
Школачы тургаш бодум база “Доңгада каъдыкты” шээжилеп турган мен. Бижип кааны дыка онза, шээжилээри-даа белен шүлүглел деп үнелээр-дир мен. Ам ол шүлүглелди өөредилге программазындан уштуп каапкан-даа болза, катап киирип көрген болза деп, сөөлгү үеде бодап чоруур күзелим ол. Бодум ачамның беш ажы-төлүнүң ортуну мен. Бис ооң ажы-төлү, хөй уйнуктары ачавыстың шүлүктериниң аразында “Мээң байым” деп шүлүүн онза хүндүткел-биле номчуп чоруур-дур бис. Кижи чоруй-даа баарга, изи балалбас артып калыр деп чүвени ооң чогаалдары ам-даа номчуттунуп турарындан, интернетти базыптарга, ады дораан үнүп кээр боорга, көрүп, өөрүп, билип чор бис – дээш, хөйге билдингир эмчи хемчегниң организакчыларынга, чыылганнарга четтиргенин илереткен.
Ол кежээ сөс алган чогаалчылар Салчак Тамбаның тыва чогаалдың, тыва журналистиканың хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузун онзалап демдеглээннер. “Тыва чогаал чурттап чоруур шагда, дылывыс өлбээн шаанда, бистиң бо чогаалчывыс чоннуң аразындан үнмес, ады эстип читпес деп бодаар мен. Чүге дээрге чечен-мерген дылы-биле бижээн чогаалдары-биле ол бодунуң адын мөңгежидип алган. Амгы үеде школа программазынче “Мээң байым”, “Сөзүң утпа”, “Амыдырал хеми” дээш өске-даа шүлүктери кирген. Өөредилге номунче чүге кирип турар дээрге, бойдус, экология, мөзү-шынар айтырыынга хамаарышкан чогаалдары амгы үеде чугула айтырыгларны көдүрүп турар” – деп, Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгет чугаалаан.
“Чогаалчывыс Алтайның Ойрот-Тура хоорайынга эртем чедип алгаш, ол эртеминиң аайы-биле партия шугумунга ажылдааш, “Бо-даа мээңии эвес-тир” деп билгеш, үр-даа болбайн, оон чорупкан. Оон “Шын” солунче шилчип алгаш, арткан бүгү күш-ажылчы оруун ол солунга эрттирген. Ол 5 шүлүк, 3 проза номун бижээн, очулгалары база хөй. Тываның көскү журналистериниң бирээзи чораан. Чамдык чогаалчылар чок болурга, уруг-дарыы, дөргүл-төрелдери херекке албайн баар, олчаан уттундура бээр таварылгалар база тургулаар. Бо таварылгада ооң уруу – Людмила Салчаковна ачазының адын мөңгежидип, ооң номнарын катап парладып, юбилейлиг хемчеглерни эрттирип чорууру дыка эки-дир” – деп, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар демдеглээн.
Болган хемчегге Кызылдың 5 дугаар школазының 8-ки классчылары “Доңгада каъдык” деп тоолдуң шиижиткен хевирин көргүскен. Совет үениң кижилери ол тоолду кончуг эки билир. Школага шээжилеп турганын хөй кижи сактып кээр чадавас. А амгы школачылар ону шээжилээр хамаанчок, безин номчувайн турар. Чүге дээрге шажын-чүдүлгени катап диргизип эгелээн үеде чогаалдың доора утказынче кичээнгей салбайн, лама кижини шооткан деп дорт утказын бодап, шүлүглелди өөредилге программазындан шагда-ла уштуп каапкан. Ынчангаш сактыышкын кежээзинге өөреникчилерниң ойнап көргүскени чаптанчыг-даа болза, арай-ла кулакка анчыг дыңналган чүүл, каъдык деп сөстү Ъ чок адаарга, анаа-ла “кадык” деп дыңналыр болду. Бир эвес ол чогаалды кичээл үезинде эки сайгарып, шээжилеп, өөренип турган болза, шын адаар турган чадавас.
Чогаал кежээзи дооступ турда, Салчак Тамбаның сөзүнге бижээн “Хойжу сугга барыксаар мен” деп ырыны чыылганнар ырлажып тараан.
/ К. МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу.
"Шын" 2023 чылдың март 29 №22
#Шын #Тыва #Доңгадакаъдык#Салчактамба #Юбилей105 #Культура
