Улуг назылыг ава, эне, хөй-ниитижи, Тываның бир кайгамчыктыг онзагай уруу Мария Монгушовна Шожукпанның дугайында төөгүлүг сактыышкыннарны бижип көрейн.
Ол үелер Совет Тываның 1955–1959 чылдар. Ынчан Улуг-Хем кожууннуң Арыскан ортумак школазы күрүнениң долу хандырылгазынга турган үеде интернатка чурттап, өөренип турган бис. Иштии-Хем, Арыг-Үзүү, Белдир-Кежии, Чодураа, Торгалыг суурлардан колхозчулар ажы-төлү 5-ки класстан эгелеп аңаа өөренир турган. Школачылар 1-ги класска «октябряттар», оон 5 класстан тура «пионерлер», 9 класска – «комсомолчулар» апаар чүве.
В.И. Ленин башкының изин истээр салгалдары «Эки өөренир, эп-найыралга шынчы, Ада-чуртун камгалаарынга кезээде белен, амы-тынын харамнанмас» деп суртаал, кижизидилге чорудуп турар үе болгай. Пионерже кирерде, ооң дүрүмүн доктаадып алыр. Пионержи дружинавыс Олег Кошевой аттыг турган. Олег Кошевой — Совет Эвилелиниң маадыры, пионер оол. Ол Ада-чурттуң Улуг дайынында бичии боду пионержи даңгыраанга шынчы болуп, фашистер-биле демиселге бажын салган. Ынчангаш пионер кижи база-ла дидим, эрес-маадырлыг чоруктарга бодун белен болурун белеткеп эгелээр.
Олег Кошевой аттыг дружинанын даргазы – башкыларның, өөреникчилерниң идегели, школаның эки өөреникчизи Сарыг-Шыып Мааражык (школага ады) деп пионер уругну соңгаан. Ол школада болуп турар бүгү хемчеглерниң идепкейлиг киржикчизи: хаакка маңнаар, чадаг-чарышка киржир, ырлаар, танцылаар дээш оон-даа өске. Чоорту ооң удуртукчу шынары көстүп эгелээн. Ол үеде 9-ку классчылар Шагаан-Арыгның 2 дугаар ортумак школазынга доозар турган. Мария ынчан ол дружинаны дыка эки удуртуп, пионерлерни хөй-ниити ажылдарынче киириштирип, бүгү күжүн салып шыдаан кижи.
Дружина даргазы кижи солагай өштүнге үш кызыл пөс дилиндекти илип алыр турган. Хөрээнде пионержи демдектиг, кызыл галстуктуг болур. Отряд даргалары ийи, звено даргалары бирээ дилиндектерлиг боор чүве. «Пионер кижи кезээде белен!» — деп ёзулаар. Пионерлер эки өөредилгеден аңгыда, хөй-ниитижи, суурнуң-даа, школаның-даа ажыл-ижинге дөгерезинге киржир турган. Аарыг-аржык улустуң, улуг назылыг хоочуннарның ыяш-дажын чарып, суглап, херим кажаазын аштап-арыглаар ажылдарга идепкейлиг киржир турган. Дүжүт ажаалдазының үезинде мажак чыыр, сиген кезер өйде аът бажы мунар, хой кыргылдазынга киржир, инек фермазынга бызаа ажаажыр, инек сагжыр, өдек аштаар, школа септелгезинге киржир, кыжын одаар ыяш белеткежир дээш ажылы-ла хөй.
Мария Шожукпан дружина даргазы даалгазын эки, ак сеткилдии-биле күүседип шыдаан. Ынчангаш башкылары-даа, эш-өөрү-даа ону дыка хүндүлээр, ынак турган. Боду дыка биче сеткилдиг, чымчак, ээлдек кижи боор. Улуг назылыг эш-өөрү ужуражып келгеш: «Олег Кошевой аттыг дружина даргазы Мария, экии!» – дижип, чашкы шаан чаптап, сактып чугаалажырлар.
Школага каңнаттынган ажыл-херээн Мария Шожукпан амыдыралга көргүзүп, төлептиг чурттап чоруур. Амгы үеде назы-хары улгады-даа берген болза, Кызыл хоорайда хоочуннар аразында бүгү-ле болуп эртип турар хемчеглерден чыда калбас. Мария Монгушовна уругларының аразында чиик-адак хүндүткелдиг чурттап чоруур. Ол-ла хевээр омак-сергек, хөглүг-баштак, кадык-чаагай чурттап-ла чоруурун күзеп артым!
Е.К. БУЯНХОО.
«Шын» №31 2024 чылдың апрель 24